DOCE años yaanten ka tin tsʼáaj cuenta yaan junpʼéel baʼal jeʼel u páajtal in tsʼáaik tiʼ u maasileʼ. Tiʼ junpʼéel asambleaeʼ juntúul sukuʼuneʼ tu kʼáatajten wa in kʼáat jóokʼol kʼaʼaytaj. Tin waʼalajtiʼ jeʼel in jóokʼoleʼ, kex u jaajileʼ mix juntéen kʼaʼaytajnaken. Tu tsʼáajten jujunpʼéel folletoʼob ku tʼaanoʼob yoʼolal le Reinooʼ ka binoʼon teʼ territoriooʼ. Tu yaʼalajten: «Techeʼ yaan a kʼaʼaytaj tiʼ juntséel tiʼ le calleoʼ, teneʼ tuláakʼ tséeloʼ». Jach nerviosoen kaʼachi pero kex beyoʼ káaj in kʼaʼaytaj. Chéen ka tin wileʼ tsʼoʼok u xuʼupulten le folletoʼob tsʼaʼabtenoʼ. Tin tsʼáaj cuentaeʼ yaʼab máak u kʼáat u yuʼub le baʼax kin kʼaʼaytikoʼ.

Síijen 1923 tu kaajil Chatham (Kent, Inglaterra) yéetel líikʼen teʼ tiempo tuʼux tuláakal máak maʼ kiʼimak u yóol yoʼolal le baʼax ku yúuchloʼ. Le máakoʼoboʼ tu tukloʼobeʼ ken tsʼoʼokok le Primera Guerra Mundialoʼ (wa Gran Guerra) yaan u yantal kiʼimak óolal, pero maʼ bey úuchikoʼ. In taataʼobeʼ maʼ kiʼimak u yóoloʼob yoʼolal le baʼax tu yiloʼob ichil u religionil le bautistaʼoboʼ, le máaxoʼob ku binoʼoboʼ chéen u kʼáat u nojbaʼalkúuntubaʼob. Le yaanten nueve añosoʼ in maamaeʼ káaj u bin teʼ Asociación Internacional de Estudiantes de la Bibliaoʼ, letiʼobeʼ ku muchʼkubaʼob utiaʼal u kaanbaloʼob tiʼ le Bibliaoʼ. Ka máan kʼiineʼ kʼaj óoltaʼaboʼob bey u j-jaajkunajoʼob Jéeobaeʼ. Juntúul kiik tsʼáatoʼon kaʼach xook tiʼ le Biblia yéetel le libro El Arpa de Diosoʼ. Jach jatsʼuts in wilik kaʼach le baʼax kin kanikoʼ.

Kex táankelmen kaʼacheʼ jach uts tin tʼaan in kaʼansik le esperanza ku tsʼáaik le Bibliaoʼ. Yaʼab u téenel jóokʼen kʼaʼaytaj tin juunal pero uts tin tʼaan xan in kʼaʼaytaj yéetel uláakʼ sukuʼunoʼob. Junpʼéel kʼiineʼ teen yéetel juntúul sukuʼuneʼ binoʼon kʼaʼaytaj tiʼ bicicleta tiʼ junpʼéel territorio, le táan k-binoʼ kʼáatmáanoʼon yiknal juntúul sacerdote. Teneʼ tin waʼalaj tiʼ le sukuʼunoʼ: «Jeʼel ku bin juntúul chivooʼ». Le sukuʼunoʼ jeʼel yéetel u bicicletaeʼ ka tu yaʼalajten ka kulakoʼon tu xóotʼ junpʼéel cheʼ, tsʼoʼoleʼ tu yaʼalajten: «¿Máax tsʼáatech u autoridadil a waʼalik máax bey juntúul chivo yéetel máax maʼ letiʼeʼ? Toʼoneʼ chéen unaj k-kʼaʼaytaj, chaʼa u juzgartik Jéeoba le máakoʼoboʼ». Le táan in kʼaʼaytaj tin táankelmiloʼ tin kanaj maas ku taasiktoʼon kiʼimak óolal k-tsʼáaik baʼax yaantoʼon tiʼ u maasil (Mat. 25:31-33; Bax. 20:35).

Uláakʼ juntúul sukuʼuneʼ tu kaʼansajteneʼ utiaʼal u yantaltoʼon kiʼimak óolaleʼ kʼaʼabéettoʼon paciencia. U yatan le sukuʼunaʼ jach u pʼekmaj le j-Jaajkunajoʼoboʼ. Juntéeneʼ le sukuʼunoʼ tu invitarten tu yotoch utiaʼal k-ukʼik té. Teʼ kʼiinoʼ u yataneʼ kʼuuxchajaʼan tumen jóokʼ kʼaʼaytaj le sukuʼunoʼ ka joʼopʼ u pulik u chan cajasil le tejoʼ. Le sukuʼunaʼ maʼ tu kʼeyajiʼ, baʼaxeʼ yéetel kiʼimak óolal joʼopʼ u molik u chan cajasil le tejoʼ ka tu sutaj tu  lugar. Úuchik u yeʼesik pacienciaeʼ le sukuʼunaʼ bendecirtaʼabi tumen u yataneʼ ka máan kʼiineʼ okjaʼanaji.

Tumen maas taakchaj in tsikbaltik tiʼ u maasil le jatsʼuts kuxtal ku yaʼalik le Bibliaoʼ, tu mesil marzo tiʼ 1940, teen yéetel in maamaeʼ okjaʼanajoʼon tu kaajil Dover. Tu mesil septiembre tiʼ 1939, le Reino Unidooʼ tu yaʼalaj yaan u líikʼil baʼateʼel tu contra Alemania, teneʼ 16 años yaanten ka úuch lelaʼ. Tu mesil junio tiʼ 1940, tin wilaj bix u máan tu jool in wotoch yaʼab camionoʼob, tu yóokʼoloʼobeʼ tiaʼan u milesil soldadoʼob jach saatal u yóoloʼob yoʼolal le guerra úuch tu kaajil Dunkerqueoʼ. Chíikaʼan jach lubaʼan u yóoloʼob, le oʼolaleʼ taakchaj in tsikbaltiktiʼob baʼax ken u beet u Reino Dios. Teʼ año xanoʼ Alemaniaeʼ káaj u pulik bombaʼob tu yóokʼol u luʼumil Gran Bretaña. Teʼ tuʼux kajaʼanoʼon kaʼachoʼ yaʼab avionoʼob ku máanoʼob sáamsamal de nocheiʼ, toʼoneʼ k-uʼuyik bix u taal u juum le bombaʼob táan u taal u lúubloʼoboʼ. Tuláakʼ kʼiin ken jóokʼkoʼon calleeʼ k-ilik kaʼach le bukaʼaj najoʼob tu jutaj le bombaʼoboʼ. Le baʼaxoʼob kin wilik kaʼachaʼ ku beetik in tuklik chéen u Reino Dios kun utskíintik le baʼaxoʼob ku yúuchloʼoboʼ.

Tu añoil 1941, káaj in beetik junpʼéel meyaj jach tu taasajten kiʼimak óolal. Teneʼ tiʼ kin meyaj kaʼach Chatham tiʼ junpʼéel fábrica utiaʼal le gobierno tuʼux ku kaʼansaʼalten in beet barcoʼoboʼ. Le meyaj yaanten kaʼachaʼ jach maʼalob le oʼolal yaʼab máak u kʼáat kaʼach meyajiʼ. Toʼoneʼ desde úuch k-ojéelt maʼ unaj k-táakpajal tiʼ guerrasiʼ. Chéen baʼaleʼ tu añoil 1941, t-naʼataj maʼ unaj k-meyaj teʼ tuʼux ku beetaʼal nuʼukuloʼob utiaʼal le guerraoʼ (Juan 18:36). Como teʼ fábrica tuʼux kin meyaj táan kaʼach u beetaʼal submarinoʼoboʼ, tin pʼataj le meyajoʼ ka tin maas kʼubinba in meyajt Jéeoba. Teneʼ yáax túuxtaʼaben kʼaʼaytaj Cirencester, junpʼéel kaaj jach jatsʼuts yaan tu bandail Costswoldsoʼ.

Le yaanten 18 añosoʼ kʼaʼalen nueve meses tumen maʼ tin wóotaj in beet in servicio militariʼ. Jach maʼ maʼalob tin wuʼuyinba le yáax ka kʼaʼal u jool le carceloʼ yéetel tin wuʼuyaj jach tin juunal yanen. Chéen baʼaleʼ maʼ sáam úuchuk lelaʼ le máaxoʼob kanáantik le cárcel bey xan le máaxoʼob kʼalaʼanoʼoboʼ tu kʼáatoʼobten baʼaxten kʼaʼalen, teen túuneʼ tin aprovechartaj in tsikbaltiktiʼob le baʼaxoʼob tin kanaj teʼ Bibliaoʼ.

Le ka jóokʼen teʼ carceloʼ túuxtaʼaben kʼaʼaytaj yéetel Leonard Smith * teʼ mejen kaajoʼob yaan tu baʼpachil u luʼumil Kentoʼ. Desde 1944, lúub maas tiʼ mil avionoʼob chuupoʼob yéetel bombaʼob tiʼ tuláakal le mejen kaajoʼob yanoʼob tu luʼumil Kentoʼ, le avionoʼob kaʼachaʼ mix máak manejartikoʼob. Letiʼe naziʼob túuxtikoʼob desde teʼ kaajoʼob u chʼaʼamoʼob Europaoʼ, tak Londres. Chéen baʼaleʼ le tuʼux kajaʼanoʼon kaʼachoʼ u bejil utiaʼal u kʼáat máan le avionoʼoboʼ. Le bombaʼobaʼ ku túuxtaʼaloʼob kaʼach utiaʼal u sajaktal le máakoʼoboʼ. Ken k-uʼuy kaʼach u jeʼelel u motoril le avionoʼoboʼ, jeʼex t-uʼuyaj yaʼab u téeneleʼ, deporsi k-ojel yaan u wáakʼal le bombaʼob ken lúubkoʼoboʼ. Teʼ kʼiinoʼoboʼ k-tsʼáaik xook tiʼ  juntúul máak, u yatan yéetel óoxtúul u paalal. Yaan kʼiineʼ k-kutal yáanal junpʼéel mesa beetaʼan de fierro utiaʼal k-taʼakikba wa ku júutul le najoʼ. Ka máan kʼiineʼ okjaʼanaj tuláakal le familiaaʼ.

Ka tsʼoʼok le guerraoʼ, dos años tin beetaj in precursoril tu noojolil Irlanda. Le luʼumaʼ jach jelaʼan kaʼach tiʼ Inglaterra. Joonaj joonajil k-bin kaʼach teʼ najoʼoboʼ yéetel k-aʼalik misioneroʼon yéetel táan k-kaxtik tuʼux jeʼel u páajtal k-pʼáatal weenleʼ. Tsʼoʼoleʼ k-kʼaʼaytik xan kaʼach le revistaʼob teʼ calleʼoboʼ. U jaajileʼ maʼ maʼalob bix k-kʼaʼaytaj kaʼach teʼ luʼum jach catolicoaʼ. Juntéeneʼ juntúul máakeʼ tu yaʼalaj yaan u loxkoʼon, teen túuneʼ tin takaj u pool tiʼ juntúul polícia, letiʼeʼ tu yaʼalaj: «¿Baʼax túun ka páaʼtik kaʼachi?». U jaajileʼ maʼ t-jáan tsʼáa cuenta wa letiʼe sacerdoteʼob mandartik le máakoʼoboʼ. Letiʼobeʼ ku beetkoʼob u luʼsaʼal meyaj tiʼ le máakoʼob ku chʼaʼikoʼob le libroʼoboʼ yéetel ku beetkoʼob k-jóoʼsaʼal teʼ tuʼuxoʼob k-pʼáatal weneloʼ.

T-tsʼáaj cuentaeʼ cada ken kʼuchkoʼon tiʼ junpʼéel kaajeʼ, maas maʼalob ka xiʼikoʼon tiʼ bicicleta kʼaʼaytaj tiʼ junpʼéel territorio yaan náach teʼ tuʼux k-pʼáatloʼ tumen teʼ bandaoʼ yaanal sacerdote yaniʼ. Le tuʼux k-pʼáatloʼ hasta tu tsʼook k-kʼaʼaytik. Tu kaajil Kilkennyeʼ, óoxtéen tiʼ junpʼéel semana k-tsʼáaik xook tiʼ juntúul xiʼipal kex yaʼab máax aʼalik u jóoʼskoʼonoʼob. Teneʼ uts tin wich in kaʼansik baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ le oʼolal taakchaj in beetik in misioneroil, ka túun tin chupaj junpʼéel solicitud utiaʼal in bin teʼ Escuela Bíblica tiʼ Galaad tiʼ le Watchtoweroʼ.

Ka tsʼoʼok le cinco meses tiʼ le curso tu kaajil Nueva Yorkoʼ, teen yéetel uláakʼ óoxtúul sukuʼunoʼobeʼ túuxtaʼaboʼon teʼ islas maas chichantakoʼob yaan teʼ mar Caribeoʼ. Tu añoil 1948 tiʼ u mesil noviembreeʼ, lukʼoʼon Nueva Yorkeʼ ka viajarnajoʼon tiʼ junpʼéel barco ku kʼaabaʼtik Sibia, le barcoaʼ 18 metros u chowakil. Jach kiʼimak in wóol kaʼachi tumen yáax in viajar tiʼ barcooʼ. Gust Maki, juntúul capitán jach u yojel u nuʼukt junpʼéel barcoeʼ, viajarnaj xan t-éetel. Letiʼeʼ tu yeʼesajtoʼon jujunpʼéel baʼaloʼob unaj k-beetik ken viajarnakoʼon jeʼex u naʼaksaʼal yéetel u yéemsaʼal u velasil le barcooʼ, bix jeʼel u meyajtoʼon le brújula le táan k-viajaroʼ yéetel bix jeʼel k-nuʼuktik le velero tu contra le iikʼoʼ. Kex jach tu chúumukil le tsʼíitsʼik jaʼ k-viajaroʼ, Gusteʼ tu nuʼuktaj maʼalob le barco le treinta kʼiinoʼob táan k-bin tak tu islasil Bahamasoʼ.

Ka tsʼoʼok jujunpʼéel mesoʼob kʼaʼaytajnakoʼon teʼ mejen islaʼob yanoʼob Bahamasoʼ binoʼon teʼ islaʼob yaan Barlovento yéetel Sotaventooʼ. Tuláakal le mejen islaʼob yanoʼob Barlovento yéetel Sotaventooʼ óoliʼ 800 kilómetros u nojchil, desde islas Vírgenes, yaan naatsʼ Puerto Ricooʼ, tak Trinidad. Máan cinco años táan k-kʼaʼaytaj teʼ islaʼoboʼ, maases le tuʼux minaʼan j-Jaajkunajoʼoboʼ. Yaan horaeʼ máan yaʼab semanaʼob maʼ tu páajtal k-túuxtik mix k-kʼamik correo. Kex beyoʼ jach kiʼimak k-óol u béeytal k-tʼaan tiʼ Jéeoba teʼ islaʼoboʼ (Jer. 31:10).

Ken kʼuchkoʼon tiʼ junpʼéel islaeʼ le máakoʼoboʼ ku náatsʼloʼob teʼ tuʼux jelekbaloʼon utiaʼal u yilkoʼob máaxoʼoniʼ. Yanoʼobeʼ mix juntéen u yiloʼob junpʼéel velero jeʼex k-tiaʼaloʼ yéetel mix juntéen u yiloʼob juntúul máak sak u wíinklil. Letiʼobeʼ jach utsoʼob yéetel jatsʼuts u yilkoʼob u tʼaanoʼob tiʼ Dios tsʼoʼoleʼ u kʼaj óoloʼob maʼalob le Bibliaoʼ. Yaʼab u téenel tu síiʼobtoʼon kay, oom yéetel cacahuate. Teʼ barco yaantoʼonoʼ maʼ jach yaan tuʼux k-weenliʼ, k-beetik k-oʼoch yéetel tuʼux k-pʼoʼik k-nookʼ, kex beyoʼ k-ilik bix jeʼel k-beetik tuláakal lelaʼ.

Ken éemkoʼon kaʼach teʼ barcooʼ, bul kʼiin k-bin xíimbalt le máakoʼoboʼ yéetel k-aʼaliktiʼob yaan u máansaʼal junpʼéel tsoltʼaan. Ken áakʼabchajkeʼ k-beetik u juum u campanail le barcooʼ. Jach ku kiʼimaktal k-óol ken k-il táan u taal le máakoʼob t-invitartoʼoboʼ. Le táan u yéemloʼob teʼ chan puʼukoʼoboʼ le lamparaʼob de aceite u machmoʼoboʼ beyoʼob estrellaʼob ku jojopankiloʼobeʼ.  Yaan kʼiineʼ ku muchʼkuba tak cien máakoʼob yéetel ku pʼáatloʼob tak chúumuk áakʼab tumen u kʼáat u yojéeltoʼob u maasil. Como jach uts tu tʼaan u kʼaayoʼobeʼ toʼoneʼ k-tsʼíibtik tiʼ máquina u letrail jujunpʼéel u kʼaayiloʼob le Reino utiaʼal k-tsʼáaiktiʼoboʼ. Teen yéetel le uláakʼ óoxtúul in wéet j-kʼaʼaytajoʼoboʼ k-ilik k-kʼaay u maas maʼalobil ku páajtal, chéen baʼaleʼ ken múul kʼaaynakoʼon yéetel le u maasil máakoʼoboʼ, jach jatsʼuts u yuʼubaʼal. ¡Jach tu taasajten kiʼimak óolal le kʼiinoʼob jeʼeloʼ!

Jujuntúul tiʼ le máaxoʼob ku xookoʼob t-éeteloʼ, ken tsʼoʼokok u xookoʼobeʼ ku láakʼintkoʼonoʼob utiaʼal k-tsʼáaik xook tiʼ uláakʼ familia. Chéen wa jaypʼéel semanaʼob k-beetik tiʼ junpʼéel isla, le oʼolaleʼ yaʼab u téenel t-aʼalaj tiʼ le máaxoʼob jach u tsʼaamaj u yóoloʼob kaanbaloʼ ka seguernak u kaʼanskoʼob u maasil j-xoknáaloʼob tak ken suunakoʼon. Jach ku kiʼimaktal k-óol ken k-il bix u tsʼáaik u yóol u beetoʼob le baʼax k-aʼaliktiʼoboʼ.

Bejlaʼeʼ óoliʼ tiʼ tuláakal le islaʼob t-xíimbaltoʼ yaan yaʼab hoteloʼobiʼ yéetel yaʼab máak ku bin xíimbaliʼ. Kaʼacheʼ como maʼ yaʼab máak yaneʼ, teʼ islaʼobaʼ chéen ku yilaʼal lagunas azul u jaʼil, u sakil u arenail u jáal le kʼáaʼnáaboʼ yéetel u matasil coco. U suukileʼ de noche k-viajar tak tuláakʼ isla. Le delfinoʼob kaʼachoʼ ku nadaroʼob yéetel ku bin u báaxaloʼob naatsʼ tiʼ le barcooʼ. Chéen k-uʼuyik bix u juum le jaʼ le táan u bin u beetik u beel le barcooʼ. U juul le luna tu yóokʼol le jaʼoʼ ku beetik u yilaʼal bey junpʼéel bej de plata ku bin u náachtaleʼ.

Ka máan cinco años táan k-kʼaʼaytaj teʼ islaʼoboʼ binoʼon Puerto Rico utiaʼal k-kʼexik le barco yaantoʼon yéetel junpʼéel yaan u motoril. Ka kʼuchoʼoneʼ tin kʼaj óoltaj juntúul x-kiʼichpan misionera jach utschaj tin wich, u kʼaabaʼeʼ, Maxine Boyd. Letiʼeʼ desde tu paalil uts tu tʼaan u kʼaʼaytaj. Tu beetaj u misionerail República Dominicana pero tu añoil 1950, jóoʼsaʼab tumen le gobierno catolicooʼ. Teneʼ junpʼéel mes tsʼaʼabten permiso utiaʼal in pʼáatal Puerto Rico tumen kʼaʼabéet u seguer in viajar teʼ barcooʼ. Maʼ tin xáantal kaʼach Puerto Rico yéetel yaan u máan años utiaʼal in suutiʼ. Le oʼolal tin tuklaj: «Ronald, wa jach tu jaajil uts ta wich le x-chʼúupalaʼ, unaj a séeb tʼanik». Ka máan óoxpʼéel semanaʼobeʼ tin waʼalajtiʼ ka tsʼoʼokok u beel tin wéetel yéetel ka máan seis semanaʼobeʼ, tsʼoʼok k-beel. Ka tsʼoʼokeʼ aʼalaʼabtoʼon ka pʼáatkoʼon Puerto Rico bey misioneroʼoneʼ, le oʼolaleʼ mix juntéen viajarnajen teʼ túumben barcooʼ.

Tu añoil 1956, káaj in beetik in superintendenteil tiʼ circuito. Yaʼab tiʼ le sukuʼunoʼob k-xíimbaltikoʼ jach óotsiloʼob, kex beyoʼ jatsʼuts k-ilik xíimbaltikoʼob. Tu kaajil Potala Pastilloeʼ, yaan kaʼach kaʼapʼéel familiaʼob jach yaʼab u paalaloʼob. Teneʼ suuk in paxik le flauta u yuʼuboʼoboʼ. Juntéenjeakileʼ tin kʼáataj tiʼ Hilda, juntúul tiʼ le mejen x-chʼúupalaloʼob wa u kʼáat bin kʼaʼaytaj t-éetel. Letiʼeʼ tu yaʼalajten: «In kʼáat pero maʼ tu páajtal. Minaʼan in xaanab». Toʼoneʼ t-manaj u xaanab ka tu láakʼintoʼon kʼaʼaytaj. Tu añoil 1972, teen yéetel Maxineʼ binoʼon xíimbal tu Betelil Brooklyn. Teʼeloʼ juntúul kiik táant u tsʼoʼoksik u xook Galaadeʼ, náatsʼ t-iknaleʼ ka tu yaʼalaj: «¿Máasaʼ maʼ kʼajaʼanteʼex máaxeniʼ? Tiʼ in taal Pastilloeʼ, teen le chan x-chʼúupal minaʼan u xanab kaʼacheʼ». Le kiikoʼ Hilda bakáan, letiʼeʼ jach taʼaytak kaʼach u bin Ecuador. Tumen jach kiʼimak óoleʼ hasta okʼolnajoʼon.

Tu añoil 1960, aʼalaʼabtoʼon ka xiʼikoʼon meyaj tu Betelil Puerto Rico, lelaʼ junpʼéel naj de dos pisos yaan kaʼach Santurce (San Juan). Tu káajbaleʼ maases teen yéetel Lennart Johnson k-beetik óoliʼ tuláakal le meyajoʼ. Letiʼ yéetel u yataneʼ, letiʼe yáax j-Jaajkunajoʼob anchajoʼob República Dominicanaoʼ yéetel kʼuchoʼob Puerto Rico tu añoil 1957. Ka máan kʼiineʼ Maxineʼ káaj u yantal teʼ tuʼux ku kʼuchul u solicitud le máaxoʼob ku kʼáatkoʼob ka túuxtaʼaktiʼob le publicacionoʼoboʼ, teʼeloʼ maas tiʼ mil solicitudoʼob ku kʼuchloʼob cada semana. Jach uts tu tʼaan u beetik le meyajaʼ tumen ku beetik u tuukul tiʼ tuláakal le máakoʼob u kʼáatoʼob kaanbal tiʼ Jéeobaoʼ.

Teʼ Beteloʼ jach ku xupkuba máak tu favor u maasil, le oʼolal jach jatsʼuts in wilik in meyajiʼ. Chéen baʼaleʼ yaan horaeʼ maʼ chéen chʼaʼabiliʼ. Juntéenjeakeʼ le ka beetaʼab Puerto Rico le yáax asamblea internacional tu añoil 1967, jach kaʼanaʼanen kaʼach tumen yaʼab meyaj yaanten. Teʼ asambleaaʼ tu xíimbaltoʼon le sukuʼun Nathan Knorr, le máax nuʼuktik kaʼach le meyaj ku beetik le j-Jaajkunajoʼob teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ. Letiʼeʼ tu tukleʼ maʼ tin wilaj máax kun bin chʼaʼik le misioneroʼob teʼ asambleaoʼ, kex u jaajileʼ tin beetaj. Le sukuʼunoʼ tu tsolnuʼukten yéetel u jaajil u yóol ka tu yaʼalajten ka in beet maʼalob in meyaj yéetel tu yaʼalaj maʼ tu tuklaj wa beyenoʼ. Kex maʼ baʼateltʼaanajen tu yéeteleʼ, tin tukleʼ le sukuʼunaʼ chéen tu jáajan tuklaj baʼal kʼaas tin woʼolal yéetel máan tiempo yaachajaʼan in wóol. Chéen baʼaleʼ ka t-ilaj tu kaʼatéeneʼ tu beetaj junpʼéel janal ka tu invitartoʼon tu cuarto.

Le tiaʼanen Puerto Ricooʼ, yaʼab u téenel binen Inglaterra in wil in láakʼtsiloʼob. In papaeʼ maʼ tu yóotaj xook  le ka tsʼaʼabtoʼon xook yéetel in maamaoʼ. In maamaeʼ suuk kaʼach u invitartik tin wotoch le betelitaʼob ku binoʼob discursar tu múuchʼuliloʼ. In papaeʼ tu yilaj jach kabal u yóoloʼob yéetel maʼ beyoʼob jeʼex u nuuktakil le religionoʼob tu beetoʼob u lúubul u yóol in papá yoʼolal le baʼaxoʼob ku beetkoʼoboʼ. Tu añoil 1962 túuneʼ in papaeʼ okjaʼanaji.

Maxine, in x-kiʼichpan ataneʼ, kíim tu añoil 2011. Teneʼ kin tsʼíiboltik in wilik ken kaʼa kuxkíintaʼak. In tuukul tiʼ lelaʼ ku beetik u kiʼimaktal in wóol. Ichil le cincuentaiocho años tsʼokaʼan k-beeloʼ t-ilaj bix úuchik u yaʼabtal u kaajal Jéeoba tu luʼumil Puerto Rico. Ka káajeʼ chéen 650 u túulaloʼob, bejlaʼeʼ 26,000 u túulaloʼob. Tu añoil 2013, káaj u nuʼuktaʼal le meyaj ku beetaʼal Puerto Rico tu Betelil Estados Unidosoʼ, teneʼ túuxtaʼaben meyaj Wallkill (Nueva York). Tumen tsʼoʼok kaʼach in máansik sesenta años Puerto Ricoeʼ, kin wuʼuykinba kaʼach jeʼex le chan muuch jach kʼaj óolaʼan teʼ Puerto Rico ku kʼaabaʼtik coquíoʼ. De áakʼabeʼ le chan muuchaʼ ken kʼaaynakeʼ ku yuʼubaʼal u yaʼalik «coquí, coquí». Teneʼ jach kiʼimak in wóol yanilen Puerto Rico, pero u yorail in lukʼul kaʼachiʼ.

Tak bejlaʼa kin meyaj Betel yéetel kiʼimak óolaleʼ. Yaanten maas tiʼ 90 años, in meyajeʼ letiʼe in wáantik yéetel in líiʼsik u yóol le betelitaʼoboʼ. Ku yaʼalaʼalteneʼ desde ka kʼuchen Wallkilleʼ tsʼoʼok in tsikbal yéetel maas tiʼ seiscientos sukuʼunoʼob. Yanoʼobeʼ ku taal u xíimbaltenoʼob utiaʼal u tsikbaltikoʼob le baʼaxoʼob chiʼichnakkúuntikoʼoboʼ wa le problemaʼob yaan tiʼ u láakʼtsiloʼoboʼ. Yanoʼob xaneʼ ku kʼáatkoʼob teen baʼax jeʼel u páajtal u beetkoʼob utiaʼal maʼ u xuʼulul u meyajoʼob Betel yéetel kiʼimak óolal. Le máaxoʼob táant u tsʼoʼokol u beeloʼoboʼ ku kʼáatkoʼob baʼax jeʼel u yáantkoʼob utiaʼal u bin utsil tiʼobeʼ. Uláakʼ sukuʼunoʼobeʼ tsʼoʼok u túuxtaʼaloʼob utiaʼal u beetik u precursoriloʼob. Teneʼ kin wuʼuyik baʼax ku yaʼalik tuláakal le máaxoʼob ku taal u xíimbaltenoʼoboʼ yéetel wa kin wilik maʼalobeʼ, kin waʼaliktiʼob:«‹Dioseʼ u yaabiltmaj le máax ku síik wa baʼax yéetel kiʼimak óolaloʼ› le oʼolaleʼ kiʼimakchajak a wóol yéetel le meyaj tsʼaʼantechoʼ tumen utiaʼal Jéeoba» (2 Cor. 9:7).

Utiaʼal u meyaj máak yéetel kiʼimak óolal Betel wa jeʼel tuʼuxak ka yanakeʼ chéen kʼaʼabéet u tuukul tiʼ baʼaxten kʼaʼanaʼan le meyaj ku beetkoʼ. Tuláakal le meyaj ku beetaʼal Beteloʼ utiaʼal Jéeoba. Ku yáantaj utiaʼal u tsʼáaik le «palitsil chúukaʼan u yóol yéetel yaan u naʼat» le kaʼansaj kʼaʼabéet tiʼ le sukuʼunoʼob yanoʼob tiʼ tuláakal yóokʼol kaaboʼ (Mat. 24:45). Jeʼel tuʼuxak ka k-meyajt Jéeobaeʼ yaantoʼon u privilegioil k-alabartik. Maʼ u xuʼulul k-meyajtik Jéeoba yéetel kiʼimak óolal jeʼel tuʼuxak ka u yaʼaltoʼoneʼ. Tumen letiʼeʼ «u yaabiltmaj le máax ku síik wa baʼax yéetel kiʼimak óolaloʼ».