LE REVISTA U Pʼíich Tulumil Kanan ich inglés, 1 tiʼ septiembre tiʼ 1915, ka tʼaanaj tiʼ le Primera Guerra Mundial, tuʼux táakpaj kex treinta jejeláas luʼumiloʼobeʼ, tu yaʼalaj: «Tuláakal le baʼateloʼob anchajaʼanoʼoboʼ mix baʼaloʼob tu tséel le guerra táan u yantal Europaoʼ». Uláakʼ revista jóokʼ ka tsʼoʼokeʼ tu yaʼaleʼ tu yoʼolal le baʼaloʼob kʼaastak táan u yúuchloʼ istikyaj u kʼaʼaytaʼal le Reinooʼ, lelaʼ táan kaʼach u yúuchul maases Alemania yéetel Francia.

Ka káaj le Guerra Mundialoʼ, le j-Xoknáaloʼob tiʼ le Bibliaoʼ maʼ u jach naʼatoʼob wa maʼ unaj u táakpajloʼob tiʼ mix baʼal yaan yil yéetel le guerraoʼ. Chéen baʼaleʼ letiʼobeʼ jach taak kaʼach xan u kʼaʼaytikoʼob le Reinooʼ. Wilhelm Hildebrandteʼ, tumen jach taak u kʼaʼaytajeʼ tu kʼáataj le tratadoʼob ku jóoʼsaʼal cada mes teʼ idioma francesoʼ, lelaʼ ku kʼaabaʼtik Mensuario tiʼ le j-Xoknáaloʼob tiʼ le Bibliaoʼ (The Bible Students Monthly). Letiʼeʼ maʼ bin Francia utiaʼal ka u beet u colportoriliʼ (wa precursor), baʼaxeʼ bin u beet u soldadoil. U kajnáaliloʼob Franciaeʼ jach u enemigoʼob kaʼach le alemanoʼoboʼ, le oʼolaleʼ ku jaʼakʼal u yóoloʼob ken u yiloʼob juntúul soldado alemán táan u tʼoxik tiʼob junpʼéel tratado ku tʼaan tiʼ jeetsʼelil.

Jujunpʼéel cartaʼob jóoʼsaʼab tiʼ U Pʼíich Tulumil Kanan ich ingleseʼ, ku yaʼalikoʼobeʼ uláakʼ j-Xoknáaloʼob tiʼ le Biblia alemanoʼoboʼ, le táan u beetik u soldadoiloʼoboʼ, taakchaj u kʼaʼaytikoʼob le Reinooʼ. Le sukuʼun Lemkeoʼ, le táan u beetik u soldadoil teʼ Marinaoʼ, tu yaʼaleʼ yaan uláakʼ máaxoʼob teʼ barco u kʼáat u kanoʼob u maasiloʼ. Letiʼeʼ tu yaʼalaj: «Tak teʼ barcoaʼ, teneʼ táan in wáantik uláakʼ máakoʼob utiaʼal ka u alabartoʼob Jéeoba».

Georg Kaysereʼ ka bin baʼateleʼ juntúul soldado kaʼachiʼ, chéen baʼaleʼ ka suunajeʼ tsʼoʼok u káajal u meyajtik Jéeoba. ¿Bix úuchik u kaanbal? Yaan máax tsʼáa tiʼ letiʼ junpʼéel publicación ku jóoʼsik le j-Xoknáaloʼob tiʼ le Bibliaoʼ, letiʼ túuneʼ jatsʼuts tu yilil le baʼax tu kanoʼ, ka xuʼul u táakpajal utiaʼal u kíimsaʼal uláakʼ máakoʼob. Letiʼeʼ pʼáat yaanal meyaj ku beetik le táan le guerraoʼ. Ka tsʼoʼok le guerraoʼ máan yaʼab años táan u beetik u precursoril.

Kex le j-Xoknáaloʼob tiʼ le Biblia maʼ u jach naʼatoʼob kaʼach junpuliʼ maʼ unaj u táakpajloʼob teʼ guerraoʼ, le modos ku yeʼeskoʼob yéetel le baʼaxoʼob ku beetkoʼoboʼ ku yeʼesik maʼ beyoʼob jeʼex le máakoʼob de acuerdoʼob yéetel le guerraoʼ. Le gobiernoʼob yéetel u nuuktakil le religionoʼoboʼ tu favor le guerra yanoʼoboʼ, pero le j-Xoknáaloʼob tiʼ le Bibliaoʼ u tsʼaamubaʼob kaʼach tu favor u ‹Reyil le jeetsʼeliloʼ› (Isa. 9:6). U jaajileʼ yanoʼobeʼ tu beetoʼob jujunpʼéel baʼaloʼob tumen maʼ u naʼatoʼob tak tiʼ baʼaxoʼob maʼ unaj u táakpajal máak teʼ guerraoʼ. Chéen baʼaleʼ tuláakloʼob ku tuukuloʼob jeʼex le sukuʼun Konrad Mörtteroʼ, letiʼeʼ tu yaʼalaj: «Le baʼaxoʼob tin kanaj teʼ Bibliaoʼ, tu yáanten in naʼateʼ le máaxoʼob meyajtik Diosoʼ jach  junpuliʼ maʼ unaj u kíimskoʼob u yéet máakiliʼ» (Éxo. 20:13). *

Tu luʼumil Alemania kaʼacheʼ minaʼan leyoʼob ku yaʼalik maʼ u táakpajal máak tiʼ baʼax ku bin tu contra u creenciaʼob, le oʼolaleʼ maas tiʼ veinte j-Xoknáaloʼob tiʼ le Biblia tu yaʼaloʼob maʼ kun táakpajloʼob tiʼ mix baʼal yaan yil yéetel le guerraoʼ. Yoʼolal lelaʼ tiʼ jujuntúul sukuʼunoʼobeʼ aʼalaʼab chokochajaʼan u pooloʼob. Le sukuʼun Gustav Kujathoʼ, bisaʼab kʼalbil tiʼ junpʼéel hospital tuʼux ku bisaʼal le máakoʼob beyaʼ, ka obligartaʼab u yukʼ tsʼaakoʼob utiaʼal bin u tranquilizar. Le sukuʼun Hans Hölterhoffoʼ kʼaʼal cárcel tumen maʼ tu yóotaj u beet u soldadoiliʼ. Teʼ carceloʼ maʼ tu yóotaj xan u beet mix junpʼéel meyaj yaan yil yéetel le guerraoʼ. Le soldadoʼob kanáantikoʼ tu takoʼob junpʼéel nookʼ tiʼ tuʼux jach junpuliʼ maʼ tu páajtal u péeksik u kʼaboʼob (camisa de fuerza). Lelaʼ bey beetaʼabik tiʼ le sukuʼun tak ka siʼischaj u kʼaboʼoboʼ. Ka tsʼoʼokeʼ como mix bey tu beetaj le baʼax ku yaʼalaʼal tiʼ kaʼachoʼ, jóoʼsaʼabeʼ ka beetaʼab bey nukaʼaj kíimsbileʼ. Kex beyoʼ tak ka tsʼoʼok le guerraoʼ le sukuʼun Hansoʼ chúukpaj u yóol tiʼ Jéeoba.

Uláakʼ sukuʼunoʼob táan kaʼach u bisaʼaloʼob utiaʼal u kíimskoʼob uláakʼ máakoʼobeʼ, maʼ tu yóotoʼobiʼ ka tu kʼáatoʼob ka tsʼaʼabaktiʼob uláakʼ meyajoʼob tuʼux maʼ kun kʼaʼabéettal u kíimskoʼob máak. * Le sukuʼun Johannes Rautheoʼ, bey tu beetiloʼ ka túuxtaʼab meyaj teʼ trenoʼ. U meyaj kaʼach Konrad Mörttereʼ, letiʼe u yoksik le máaxoʼob uchaʼan loob tiʼob ku taasaʼal tsʼakbiloʼ. Reinhold Webereʼ enfermero kaʼach, le sukuʼun August Krafzigoʼ jach kiʼimakchaj u yóol tumen tu lugar u bisaʼal u kíims uláakʼ máakeʼ tsʼaʼab uláakʼ meyajoʼob u beete. Le sukuʼunoʼobaʼ junmúuchʼ yéetel uláakʼ j-Xoknáaloʼob tiʼ le Bibliaoʼ kex maʼ u jach naʼatoʼob tiʼ baʼax maʼ unaj u táakpajloʼob teʼ guerraoʼ tu chʼaʼtukloʼob u meyajtikoʼob Jéeoba yéetel yaabilaj bey xan u chúukpajal u yóoloʼob jeʼel bix tu naʼatiloʼob maas maʼaloboʼ.

U gobiernoil Alemaniaeʼ tu yoʼolal le baʼaxoʼob tu beetaj le j-Xoknáaloʼob tiʼ le Bibliaoʼ, tu yiloʼob maʼ beyoʼob jeʼex u maasil máakoʼoboʼ, le oʼolaleʼ teʼ añoʼob seguernajoʼoboʼ u milesil u téenel tu beetoʼob u juzgartaʼaloʼob ikil u kʼaʼaytajoʼob. Utiaʼal u yáantaʼaloʼobeʼ u Betelil Alemaniaeʼ tu beetaj u yantal junpʼéel departamento tiʼ asuntos legales tu Betelil Magdeburgo.

Jeʼex úuchik u máan kʼiineʼ bey úuchik u naʼatik u j-jaajkunajoʼob Jéeoba jach baʼax u kʼáat u yaʼal maʼ u táakpajloʼob teʼ guerraoʼ. Le ka káaj le Segunda Guerra Mundialoʼ jach junpuliʼ maʼ tu yóotaj u beet u soldadoiloʼobiʼ mix anchaj baʼax u yiloʼob yéetel le guerraoʼ. Yoʼolal lelaʼ u gobiernoil Alemaniaeʼ tu yiloʼob bey u enemigoʼobeʼ ka sen chʼaʼpachtaʼaboʼob. Chéen baʼaleʼ lelaʼ yaan u jóokʼol tiʼ uláakʼ xook. (Le baʼaxoʼob k-líiʼsmoʼ, u Betelil Europa central.)