U KʼAABAʼ kaʼach in papaeʼ Arthur, tu táankelmileʼ jach uts tu tʼaan u bin tu religión yéetel u kʼáat u beet u pastoril junpʼéel iglesia metodista. Le ka joʼopʼ u xokik le publicacionoʼob ku jóoʼsik le j-Xoknáaloʼob tiʼ le Bibliaoʼ kʼexpaj bix u tuukul yéetel joʼopʼ u muchʼtal tu yéeteloʼob. In papaeʼ okjaʼanaj 1914, 17 años yaantiʼ. Jach táan le Primera Guerra Mundialoʼ tʼaʼan u beet u servicio militar. Maʼ tu yóotaj táakpajliʼ le oʼolal kʼaʼal diez meses tu carcelil Kingston, tu kaajil Ontario, Canadá. Le ka jóokʼeʼ káaj u beetik u colportoril (wa u precursoril).

U kʼaabaʼ kaʼach in maamaeʼ Hazel Wilkinson (u maama in maamaeʼ tu kʼaj óoltaj u jaajil tu añoil 1908), tsʼoʼok u beel yéetel in papá tu añoil 1926. Teneʼ síijen 24 tiʼ abril tiʼ 1931; yaan juntúul in sukuʼun yéetel kaʼatúul in wíitsʼin. Ich k-otoch kaʼacheʼ tuláakloʼon k-tsʼaamaj k-óol k-meyajt Jéeoba. Toʼoneʼ junmúuchʼ k-bin kaʼach kʼaʼaytaj joonaj joonajil (Bax. 20:20). In papaeʼ u yaabiltmaj baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ, lelaʼ le beet xan k-yaabiltik u Tʼaan Dios ichil tuláakal k-kuxtal.

Tu añoil 1939, káaj le Segunda Guerra Mundialoʼ yéetel tu añoil 1940, prohibirtaʼab le meyaj ku beetik u j-jaajkunajoʼob Jéeoba tu luʼumil Canadaoʼ. Teʼ escuelaʼoboʼ ku beetaʼal jejeláas baʼaloʼobiʼ, jeʼex u saludartaʼal bandera yéetel u kʼaʼayal himno nacionaliʼ. Teen yéetel in kiik Dorothyeʼ ku chaʼabal kaʼach k-jóokʼol ken beetaʼak le baʼaloʼobaʼ. Chéen baʼaleʼ junpʼéel kʼiineʼ in maestraeʼ tu yóotaj u paj in suʼtal tu táan in wéet xookoʼob ka tu yaʼaleʼ sajluʼumen. Ka tsʼoʼok le xookoʼ jujuntúul tiʼ in wéet xookoʼobeʼ tu loʼoloxenoʼob ka tu lúuʼsenoʼob. Le baʼax úuchoʼ chéen tu beetaj u maas taaktal in ‹wuʼuyik u tʼaan Dios bey in gobernanteeʼ, maʼ u tʼaan chéen máakoʼobiʼ› (Bax. 5:29).

Tu mesil julio tiʼ 1942, le yaanten 11 añosoʼ, okjaʼanajen tiʼ junpʼéel tanque yaan tiʼ junpʼéel granja. Ken yanakten kaʼach vacaciones teʼ escuelaoʼ kin beetik kaʼach in precursor auxiliaril (kaʼacheʼ precursorado de vacaciones). Juntéenjeakileʼ  binen kʼaʼaytaj yéetel óoxtúul sukuʼunoʼob tiʼ le máakoʼob ku binoʼob chʼak siʼ, tiʼ junpʼéel territorio maʼatech u kʼaʼaytaʼal tumen mix junpʼéel múuchʼulil. Lelaʼ tiaʼan kaʼach tu xamanil Ontarioeʼ.

Káaj in beetik in precursor regularil 1 tiʼ mayo tiʼ 1949. Teʼ kʼiinoʼoboʼ táan kaʼach u beetaʼal meyajoʼob tiʼ construcción tu Betelil Canadá, ka invitartaʼaben áantajiʼ. Tu kʼiinil 1 tiʼ diciembreeʼ invitartaʼaben in beet in betelitail. Meyajnajen teʼ imprentaoʼ yéetel tin kanaj in manejart junpʼéel máquina ku meyaj utiaʼal u imprimirtaʼal le publicacionoʼoboʼ. Ich yaʼab semanaʼobeʼ meyajnajen de áakʼab utiaʼal u imprimirtaʼal junpʼéel tratado ku tʼaan tiʼ le chʼaʼpachtajil táan u aktáantik kaʼach le sukuʼunoʼob tu luʼumil Canadaoʼ.

Ka máan kʼiineʼ tsʼaʼaben meyaj teʼ Departamento tiʼ Serviciooʼ, le táan in meyaj teʼeloʼ tsikbalnajen yéetel kaʼatúul precursoroʼob máanoʼob xíimbal Betel táanil tiʼ u binoʼob kʼaʼaytaj tu kaajil Quebec. Teʼ tuʼux kun binoʼoboʼ jach ku chʼaʼpachtaʼal le sukuʼunoʼoboʼ. Bey úuchik in kʼaj óoltik Mary Zasulaoʼ, letiʼeʼ kajaʼan kaʼach Edmonton, Alberta. U papaʼob kaʼacheʼ jach u kʼubmaj u yóoloʼob tiʼ le religión ortodoxooʼ. Mary yéetel Joe, u maas nojchil tiʼ u sukuʼunoʼobeʼ, maʼ tu yóotaj u xul u xokikoʼob le Bibliaoʼ. Le oʼolal jóoʼsaʼaboʼob tu yotochoʼob. Mary yéetel u sukuʼuneʼ okjaʼanajoʼob tu mesil junio tiʼ 1951, ka máan seis meseseʼ tu beetaj u precursoriloʼob. Ka tsikbalnajen yéetel Maryeʼ jach utschaj tin wich tumen jach u yaabiltmaj Jéeoba. Le oʼolal hasta tin tuklaj: «Wa ku jóokʼol tuláakal maʼalobeʼ yéetel letiʼ kun tsʼoʼokol in beel». Ka máan nueve meseseʼ tsʼoʼok k-beel. Lelaʼ úuch 30 tiʼ enero tiʼ 1954. Junpʼéel semana tsʼoʼokok k-beeleʼ invitartaʼaboʼon utiaʼal ka kaʼansaʼakoʼon k-xíimbalt le múuchʼuliloʼoboʼ, kaʼapʼéel año t-xíimbaltaj le múuchʼuliloʼob yaan tu xamanil Ontariooʼ.

Teʼ kʼiinoʼoboʼ joʼopʼ u maas úuchul kʼaʼaytaj tiʼ tuláakal yóokʼol kaab, le oʼolaleʼ invitartaʼab uláakʼ sukuʼunoʼob utiaʼal ka u beet u misioneroiloʼob. Toʼoneʼ t-ileʼ wa táan kaʼach u béeytal k-kuxtal yéetel le bukaʼaj keʼel ku beetik Canadá bey xan yéetel le bukaʼaj kʼoxloʼob yaan tu kʼiinil ooxoliloʼ, jeʼel u béeytal xan k-aktáantik jeʼel baʼalak ka úuchuktoʼoneʼ. Tu añoil 1956, binoʼon teʼ xook 27 tiʼ le Escuela Bíblica tiʼ Galaadoʼ. Tu mesil julio tsʼoʼok le xookoʼ yéetel ka tu chukaj u mesil noviembreeʼ tsʼokaʼaniliʼ k-bin teʼ tuʼux túuxtaʼaboʼonoʼ.

Le ka kʼuchoʼon tu Betelil Brasileʼ joʼopʼ u kaʼansaʼaltoʼon le idioma portuguesoʼ. Ka tsʼoʼok k-kanik bix unaj u káajsik u tsikbal máak ich portugués yéetel k-kanik de memorial bix jeʼel k-kʼaʼaytik ichil junpʼéel minuto le revistaoʼ, invitartaʼaboʼon ka jóokʼkoʼon kʼaʼaytaj. Aʼalaʼabtoʼoneʼ wa k-ilik taak u maas kaanbal u yuumil najeʼ jeʼel u páajtal k-xokik tiʼ junpʼéel teksto ku tʼaan tiʼ le Reinooʼ. Ka yáax jóokʼoʼon kʼaʼaytajeʼ tsikbalnajoʼon yéetel juntúul señora jach tu yuʼuboʼon. Teen túuneʼ tin xokaj tiʼ le baʼax ku yaʼalik Apocalipsis 21:3 yéetel 4, chéen pʼel úuchik in xokik tiʼeʼ, jochʼkʼajen. Úuchten beyaʼ tumen maʼ suukchajakten le ooxoloʼ, u jaajileʼ letiʼe baʼax maas talamchajtenoʼ.

 Ka máan kʼiineʼ túuxtaʼaboʼon kʼaʼaytaj tu kaajil Campos dos Goytacazes. Bejlaʼeʼ 15 múuchʼuliloʼob yaan teʼ kaajoʼ, chéen baʼaleʼ le ka túuxtaʼaboʼonoʼ chéen junpʼéel chan grupo yaniʼ yéetel junpʼéel naj tuʼux ku kʼubéentkuba le misioneroʼoboʼ. Teʼ najaʼ kajaʼan kantúul kiikoʼobiʼ: Esther Tracy, Ramona Bauer, Luiza Schwarz yéetel Lorraine Brookes (bejlaʼeʼ Wallen). Teneʼ kin wáantaj kaʼach utiaʼal u yúuchul pʼoʼ yéetel kin bin chʼaʼ siʼ utiaʼal u yúuchul chaakal. Junpʼéel u áakʼabil lunes ka tsʼoʼok k-xokik U Pʼíich Tulumil Kananeʼ úuchtoʼon junpʼéel baʼal jach tu jaʼasaj k-óol. In watan kaʼacheʼ chilikbal tiʼ junpʼéel sofá yéetel táan k-tsikbaltik bix biniktoʼon teʼ kʼiinoʼ. Ka líikʼeʼ jóokʼ juntúul kaan tu yáanal le almohada tuʼux u tsʼaamaj kaʼach u pooloʼ. Chéen máans ta tuukuleʼex bix úuchik u jaʼakʼal k-óol, tu tsʼookeʼ anchaj in kíimsik le kaanoʼ.

Ka máan junpʼéel año táan k-kanik portugueseʼ tsʼaʼab in beet in superintendenteil tiʼ circuito. T-kanaj kuxtal chéen yéetel junpʼíit baʼal, tumen le tuʼuxoʼob k-bin xíimbalt le sukuʼunoʼoboʼ minaʼan corrienteiʼ. Luʼum k-wenel kaʼachi yéetel k-viajar yóoʼ tsíimin wa tiʼ carreta. Juntéeneʼ tiʼ tren binoʼon tiʼ junpʼéel kaaj tuʼux yaan witsoʼob utiaʼal k-kʼaʼaytaj teʼ territorioʼob mix máak kʼaʼaytikoʼ. Yaʼab u téenel binoʼon tak tu estacionil le tren utiaʼal k-chʼaʼik le 800 revistaʼob túuxtaʼab tumen u najil Betel utiaʼal k-bisik tak teʼ naj k-alquilartmoʼ.

Tu añoil 1962, tu luʼumil Brasileʼ anchaj yaʼab xookoʼob tiʼ le Escuela tiʼ Ministerio tiʼ le Reinooʼ. Teʼ xook xanaʼ bin tak misioneraʼobiʼ. Ich seis meseseʼ anchaj in viajar teʼ tuʼuxoʼob beetaʼab le xookoʼoboʼ, chéen baʼaleʼ maʼ bin Mary tin wéeteliʼ. Tin tsʼáaj xook tu kaajil Manaos, Belém, Fortaleza, Recife yéetel Salvador. Tu kaajil Manaoseʼ tsʼaʼab in nuʼukt junpʼéel asamblea tiʼ distrito beetaʼab tiʼ junpʼéel teatro jach kʼaj óolaʼan tuʼux ku kʼaʼayal ópera. Juntéeneʼ sen búuliʼ le oʼolal pʼáat minaʼan jaʼ utiaʼal ukʼbil yéetel pʼáat minaʼan tuʼux u beetaʼal janal tumen le sukuʼunoʼoboʼ (teʼ kʼiinoʼoboʼ ku tsʼaʼabal janal teʼ asambleaʼoboʼ). Teneʼ tʼaanajen yéetel u nojchil le soldadoʼoboʼ, letiʼeʼ tu yoʼolal u yutsileʼ tu yaʼalaj ka taasaʼaktoʼon le jaʼ kun meyajtoʼon teʼ asambleaoʼ. Tsʼoʼoleʼ tu túuxtaj jujuntúul soldadoʼob utiaʼal u tsʼáaikoʼob kaʼapʼéel toldo tuʼux kun beetbil le jaanloʼ yéetel tuʼux kun jaantbil.

Teʼ mesoʼoboʼ Maryeʼ kʼaʼaytajnaj tuʼux suuk u koonol u jaats máakoʼob ku taaloʼob tiʼ u luʼumil Portugal. Chéen baʼaleʼ mix juntúul taakchaj u yuʼubik le baʼax ku kʼaʼaytikoʼ tumen letiʼobeʼ chéen taak u náajaltikoʼob taakʼin. Le oʼolaleʼ tu yaʼalaj tiʼ jujuntúul betelitaʼob: «Jach junpuliʼ maʼ in kʼáat bin kajtal Portugaliʼ». ¿Tuʼux ka tuklikeʼex túuxtaʼaboʼon ka máan kʼiin? Portugal. Maryeʼ hasta maʼ tu creertik le baʼax úuchaʼ. U tsʼookeʼ teʼ kʼiinoʼoboʼ prohibirtaʼan u yúuchul kʼaʼaytajiʼ, kex beyoʼ binoʼoniʼ.

Tu mesil agosto tiʼ 1964, binoʼon Lisboa, Portugal. U policíail Portugaleʼ ku sen chʼaʼpachtikoʼob kaʼach le j-Jaajkunajoʼoboʼ. Le oʼolaleʼ t-chʼaʼtuklaj maʼ k-pʼáatal kajtal tu yotoch mix juntúul sukuʼun  bey xan maʼ k-jach xíimbaltikoʼob. Mientras u tsʼaʼabaltoʼon k-visa yéetel u permisoil k-pʼáatal kajtal Portugaleʼ pʼáatoʼon tiʼ junpʼéel naj tuʼux ku kʼubéentkuba le uʼulaboʼoboʼ. Ka tsʼaʼab k-visaeʼ páajchaj k-alquilartik junpʼéel naj utiaʼal k-kajtaliʼ. Tu mesil enero tiʼ 1965, béeychaj k-tʼaan Betel. Ka máan cinco meseseʼ páajchaj k-bin tiʼ junpʼéel muchʼtáambal. ¡Leloʼ tu beetaj u jach kiʼimaktal k-óol!

T-ojéelteʼ le policíaoʼ sáamsamal ku bin u xakʼalt u yotoch le sukuʼunoʼoboʼ. Tumen táan u kʼaʼalal kaʼach le u Najiloʼob Reino tumen le gobiernooʼ, tu yotoch le sukuʼunoʼob k-beetik le muchʼtáambaloʼoboʼ. U cientosil sukuʼunoʼob bisaʼaboʼob tumen le policía utiaʼal ka u yojéeltoʼob máaxoʼobiʼ yéetel kʼáataʼabtiʼob yaʼab baʼaloʼob. Maases maltratartaʼab le xiiboʼob utiaʼal ka u yaʼaloʼob u kʼaabaʼ le máaxoʼob nuʼuktik le muchʼtáambaloʼoboʼ. Utiaʼal maʼ k-pʼatik kʼaasil mix juntúuleʼ, t-chʼaʼtuklaj u meyajtoʼon chéen u yáax kʼaabaʼ le sukuʼunoʼoboʼ maʼ tak apellidoʼobiʼ, le oʼolaleʼ chéen k-aʼaliktiʼob José wa Paulo.

Toʼoneʼ jach k-kʼáat ka yanak publicacionoʼob tiʼ le sukuʼunoʼob utiaʼal u muʼukʼaʼantal u fejoʼoboʼ. Maryeʼ ku yáax tsʼíibtik kaʼach tiʼ junpʼéel máquina le xookoʼob ku taasik U Pʼíich Tulumil Kanan bey xan uláakʼ publicacionoʼoboʼ, tsʼoʼoleʼ ku jóoʼsaʼal u copiail.

Tu mesil junio tiʼ 1966, sen úuch tʼaan tiʼ junpʼéel juicio mix juntéen beetaʼak Lisboa. Le 49 sukuʼunoʼob yanoʼob tu múuchʼulil Feijó aʼalaʼab yaan u juzgartaʼaloʼob úuchik u beetkoʼob junpʼéel muchʼtáambal tu yotoch juntúul sukuʼun. Utiaʼal k-ojéeltik bey baʼaxoʼob jeʼel u páajtal k-núukik ken juzgartaʼakoʼoneʼ tin beetinba bey abogado utiaʼal in beetik kʼáatchiʼob tiʼ le sukuʼunoʼoboʼ. Kex k-ojel maʼ ken k-ganart le juiciooʼ t-beetaj tuláakal le ku páajtal utiaʼal k-defendertik tu táan juezoʼob le baʼax k-kʼaʼaytikoʼ. Le abogado defenderkoʼonoʼ tu tsʼoʼokbal le juiciooʼ tʼaanaj yéetel x-maʼ saajkilil yoʼolal Gamaliel, juntúul máax jach u kʼaj óol maʼalob le Ley teʼ yáax siglooʼ (Bax. 5:33-39). Le 49 sukuʼunoʼob juzgartaʼaboʼ aʼalaʼab yaan u kʼaʼalaloʼob, yaneʼ cuarenticinco kʼiinoʼob yéetel uláakʼoʼobeʼ cinco meses y medio. Kiʼimakchaj k-óol k-ojéeltikeʼ le abogado defendertoʼonoʼ antes u kíimileʼ káaj u xokik le Bibliaoʼ yéetel joʼopʼ u bin muchʼtáambal.

Diciembre tiʼ 1966, tsʼaʼab in beet in superintendenteil tiʼ u najil Betel yéetel joʼopʼ in wilik yaʼab tiʼ le juicioʼob ku beetaʼal tiʼ le sukuʼunoʼoboʼ. Ka máan kʼiineʼ káaj u yilaʼal bix jeʼel u chaʼabal tiʼ u j-Jaajkunajoʼob u muchʼkubaʼob yéetel u kʼaʼaytajoʼob (Fili. 1:7). Tu kʼiinil túun 18 tiʼ diciembre tiʼ 1974, kʼaʼamoʼob bey junpʼéel religioneʼ. Le ka úuch lelaʼ taal u xíimbaltoʼon sukuʼun Nathan Knorr yéetel Frederick Franz, le sukuʼunoʼobaʼ tiʼ ku meyajoʼob kaʼach teʼ tuʼux ku nuʼuktaʼal le meyaj ku beetik u j-jaajkunajoʼob Jéeobaoʼ. Le ka taaloʼobeʼ beetaʼab junpʼéel asamblea maʼ tuʼubsaʼabiʼ, tu kaajiloʼob Oporto yéetel Lisboa, teʼ asambleaaʼ tu muchʼuba 46,870 máakoʼob.

Jéeobaeʼ tu yáantoʼon utiaʼal u béeytal k-kʼaʼaytaj tiʼ yaʼab islaʼob tuʼux ku tʼaʼanal portugués jeʼex Azores, Cabo Verde, Madeira yéetel Santo Tomé  y Príncipe. Le oʼolaleʼ kʼaʼabéet kaʼach u maas nojochkíintaʼal u najil Betel utiaʼal u nuʼuktaʼal le kʼaʼaytaj k-beetkoʼ, ka máan kʼiin túuneʼ beetaʼab túumben najoʼob teʼ Beteloʼ. Lelaʼ dedicartaʼab 23 tiʼ abril tiʼ 1988, sukuʼun Milton Henschel máans u tsoltʼaanil yéetel 45,522 sukuʼunoʼob binoʼobiʼ. Ichiloʼobeʼ tiaʼan xan 20 u túulal sukuʼunoʼob yéetel kiikoʼob tu beetaj u misioneroiloʼob tu luʼumil Portugal. Jach kiʼimakchaj k-óol úuchik k-ilkoʼobiʼ.

Tiʼ le bukaʼaj tiempo táan k-meyajtik Jéeobaoʼ tsʼoʼok u taasiktoʼon yaʼab utsiloʼob k-kʼaj óoltik yaʼab sukuʼunoʼob chúukaʼan u yóoloʼob. Juntéenjeakileʼ tin láakʼintaj sukuʼun Theodore Jaracz utiaʼal u bin u xíimbalt junpʼéel u najil Betel, teʼ kʼiin jeʼeloʼ tin kanaj junpʼéel baʼal jach jatsʼuts. Le sukuʼunoʼob tiʼ u najil Betel tuʼux binoʼonoʼ yaantiʼob kaʼach junpʼéel nojoch problema. Kex tsʼoʼok kaʼach u beetkoʼob tuláakal le ku páajtal utiaʼal u yutskíintikoʼoboʼ maʼ béeychajkoʼobiʼ. Utiaʼal maʼ u sen tuklikoʼobeʼ le sukuʼun Jaraczoʼ, tu yaʼalajtiʼob: «Beoraaʼ chaʼex u beetik u meyaj u kiliʼich muukʼ Jéeoba». Mix bikʼin xan ken in tuʼubs baʼax tu yaʼalaj sukuʼun Frederick Franz, le ka binen xíimbal yéetel Mary tu Betelil Brooklynoʼ. Tiʼ junpʼéel cena t-beetaj yéetel uláakʼ sukuʼunoʼob tuʼux táakaʼan tak sukuʼun Franzeʼ, táanil tiʼ k-lukʼleʼ t-kʼáatajtiʼ baʼax jeʼel u yáantkoʼon k-maas meyajt Dioseʼ. Tumen úuch joʼopʼok u meyajtik Dioseʼ tu yaʼalaj: «Kex jeʼel baʼaxak ka úuchkeʼ maʼ a xúumpʼatkeʼex mix bikʼin u kaajal Jéeoba. Chéen u kaajal Jéeoba táan u beetik le baʼax tu yaʼalaj Jesusaʼ: ‹U kʼaʼaytaʼal u maʼalob péektsilil u Reino Dios›».

Teen yéetel Maryeʼ yaʼab utsiloʼob tsʼoʼok k-kʼamik ikil k-beetik le baʼax tu yaʼalaj le sukuʼunoʼ. K-kʼaʼajsik yéetel yaabilaj bix k-túuxtaʼal kaʼach k-xíimbalt uláakʼ u najiloʼob Betel. Teʼeloʼ t-kʼaj óoltaj yaʼab sukuʼunoʼob táankelmoʼob yéetel yaan u edaboʼob táan kaʼach u meyajtikoʼob Jéeoba yéetel chúukaʼan óolal. Úuchik k-bin xíimbalt le sukuʼunoʼobaʼ páajchaj k-aʼaliktiʼob táan u beetkoʼob junpʼéel nojoch meyaj yéetel t-líiʼsaj u yóoloʼob.

Jach séeb úuchik u máan le tiempooʼ, bejlaʼeʼ yaantoʼon maas tiʼ 80 años. Maryeʼ jejeláas kʼojaʼaniloʼob táan u aktáantik (2 Cor. 12:9). Chéen baʼaleʼ le baʼax k-aktáantikaʼ tsʼoʼok u muʼukʼaʼankúuntik k-fe yéetel tsʼoʼok u maas beetik u chúukpajal k-óol tiʼ Jéeoba. Ken tuukulnakoʼon tiʼ bix tsʼoʼok k-kuxtaleʼ k-tsʼáaik cuenta tsʼoʼok u sen eʼesiktoʼon u yutsil Jéeoba. *