LELAʼ junpʼéel baʼal tu yaʼalaj le Informador jóoʼsaʼab Londres tu mesil diciembre tiʼ 1937. * Le u joʼol xookiloʼ tu yaʼalaj junpʼéel baʼal jach tu beetaj u tuukul yaʼab máak: «Tu yáamil diez añoseʼ jach junpuliʼ maʼ yaʼabak le máaxoʼob meyajtik Diosoʼ». U yáax táan juʼunileʼ tu yaʼalaj xan bix úuchik u bin le kʼaʼaytaj desde tu añoil 1928 tak 1937. Lelaʼ tu yeʼesaj jach jaaj le baʼax tu yaʼaloʼoboʼ.

¿Baʼaxten xuʼul u jach úuchul kʼaʼaytaj tu luʼumil Gran Bretaña? Tumen ich yaʼab añoseʼ le sukuʼunoʼob yanoʼob teʼ múuchʼuliloʼoboʼ xuʼul u tsʼáaikoʼob u yóol u meyajtoʼob Dios. Tsʼoʼoleʼ u najil Betel xaneʼ tu yaʼaleʼ yaan yéetel le doscientos precursoroʼob yanoʼob utiaʼal u láaj kʼaʼaytaʼal u luʼumil Gran Bretañaoʼ. Tsʼoʼoleʼ le precursoroʼoboʼ tu lugar u kʼaʼaytajoʼob yéetel le múuchʼuliloʼoboʼ, túuxtaʼaboʼob kʼaʼaytaj teʼ náanach kaajoʼoboʼ. U najil Beteleʼ tu yaʼalaj xan tiʼ le taak u beetik u precursoriloʼoboʼ, tu luʼumil Gran Bretañaeʼ minaʼan tuʼux u kʼaʼaytajoʼob yéetel maas maʼalob ka xiʼikoʼob áantaj tiʼ uláakʼ luʼumiloʼob yanoʼob Europa. Kex beyoʼ yaʼab sukuʼunoʼob binoʼob áantaj tiʼ uláakʼ luʼumoʼob jeʼex Franciaeʼ, lelaʼ tu beetoʼob kex maʼ jach u yojloʼob le idioma ku tʼaʼanal teʼeloʼ wa kex jach junpuliʼ maʼ u yojloʼobiʼ.

Le Informador jóokʼ tu añoil 1937, tu yaʼalaj tiʼ le sukuʼunoʼob ka u beetoʼob lelaʼ: U máanskoʼob junpʼéel millón horaʼob teʼ kʼaʼaytaj tu añoil 1938. Wa le j-kʼaʼaytajoʼob ku beetkoʼob quince horaʼob cada mes, yéetel le precursoroʼob ku beetkoʼob ciento diez horaʼoboʼ, jeʼel u chúukbesikoʼobeʼ. Tu yaʼalaj xaneʼ ka beetaʼak mejen grupoʼob utiaʼal u jóokʼol kʼaʼaytaj le sukuʼunoʼob cinco horaʼob sáamsamaloʼ yéetel ka u yiloʼob u kaʼa xíimbaltikoʼob le máakoʼoboʼ, maases le táan u taal u chíinil kʼiin ich semanaoʼ.

Yaʼab sukuʼunoʼobeʼ jach kiʼimakchaj u yóoloʼob yoʼolal le baʼax aʼalaʼab ka beetaʼakaʼ. Juntúul kiik ku kʼaabaʼtik Hilda Padgetteʼ, * tu yaʼalaj: «U najil Beteleʼ táan kaʼach u yaʼaliktoʼon ka k-maas tsʼáa k-óol teʼ kʼaʼaytajoʼ, lelaʼ junpʼéel baʼal jach k-tsʼíiboltik kaʼachi. Yéetel ka tsʼoʼokeʼ jach maʼalob úuchik u bintoʼon». Juntúul kiik Wallis u apellidoeʼ, tu yaʼalaj xan: «Jach maʼalob t-uʼuyil ka aʼalaʼabtoʼon ka kʼaʼaytajnakoʼon cinco horaʼob sáamsamal. Minaʼan uláakʼ baʼal jeʼel u taasiktoʼon kiʼimak óolal jeʼex k-máansik bul kʼiin táan k-beetik baʼax ku yaʼalik Yuumtsiloʼ. [...] U jaajileʼ kaʼanaʼanoʼon ken suunakoʼon, chéen baʼaleʼ maas yaʼab le kiʼimak óolal k-uʼuyik kaʼachoʼ». Stephen Miller, juntúul táankelem xiʼipaleʼ, tu tsʼáaj cuenta jach kʼaʼabéet u beetaʼal le baʼax aʼalaʼabaʼ, ka tu chʼaʼtuklaj u maas meyajtik Jéeoba tumen tu yilaj jeʼel u páajtal u beetik teʼ súutukiloʼ. Le sukuʼunaʼ ku kʼaʼajsikeʼ teʼ kʼiinoʼoboʼ yaan sukuʼunoʼobeʼ yóoʼ bicicleta ku binoʼob kʼaʼaytaj bul kʼiin. Utiaʼal yáaxkʼiin xaneʼ le táan u taal u chíinil kʼiinoʼ le sukuʼunoʼoboʼ ku tsʼáaikoʼob u yuʼub le u yuumil najoʼob le discursoʼob grabartaʼanoʼoboʼ. Yaan hora xaneʼ le sukuʼunoʼoboʼ ku jóokʼloʼob kʼaʼaytaj teʼ calleʼob yéetel nukuch letreroʼoboʼ, tsʼoʼoleʼ ku kʼaʼaytikoʼob le revistaʼoboʼ.

Le Informadoroʼ tu yaʼalaj xan: «Kʼaʼabéet mil precursoroʼob». Teʼ kʼiinoʼoboʼ kʼexpaj le bix jatsaʼanil le territorioʼoboʼ le oʼolaleʼ le precursoroʼoboʼ maʼ chéen tu juunal kun kʼaʼaytajoʼobiʼ, aʼalaʼabtiʼobeʼ yaan u múul  kʼaʼaytajoʼob yéetel le múuchʼuliloʼ utiaʼal u béeytal u yáantkoʼob yéetel u muʼukʼaʼankúuntik u yóol le sukuʼunoʼoboʼ. Joyce Elliseʼ (antes u tsʼoʼokol u beeleʼ u apellidoeʼ Barber), ku yaʼalik: «Yaʼab sukuʼunoʼob tu tsʼáajoʼob cuenta kʼaʼabéet u beetik u precursoriloʼob. Teneʼ kex chéen 13 años yaanteneʼ taak kaʼach in beetik in precursorail». Le kiikaʼ tu beetaj u precursorail tu mesil julio tiʼ 1940, le yaan 15 años tiʼoʼ. Peter, le máax yéetel tsʼoʼok u beel le kiik Joyceoʼ, juntúul tiʼ le sukuʼunoʼob «aajoʼob» le ka tu yuʼuboʼob le baʼax tu yaʼalaj le Informadoroʼ. Desde teʼ súutukoʼ tu chʼaʼtuklaj u beetik u precursoril, lelaʼ béeychaj u beetik tu mesil junio tiʼ 1940, le yaan 17 años tiʼoʼ. Letiʼeʼ viajarnaj maas tiʼ 37 leguas (105 kilómetros) yóoʼ bicicleta tak Scarborough, le kaaj tuʼux túuxtaʼab áantajoʼ.

Cyril yéetel Kitty Johnsoneʼ, jach maʼalob ejemploʼob tiʼ bix tu tsʼáajil u yóol kʼaʼaytaj le precursoroʼob teʼ kʼiinoʼoboʼ. Letiʼobeʼ tu konoʼob u yotochoʼob yéetel le baʼaxoʼob yaantiʼoboʼ utiaʼal u máanskoʼob maas yaʼab tiempo teʼ kʼaʼaytajoʼ. Le sukuʼunoʼ, tu yaʼalaj: «Maʼ t-sen tuklaj le baʼaxoʼob t-konajoʼ, toʼoneʼ t-beetaj yéetel kiʼimak óolal».

Le precursoroʼoboʼ séeb úuchik u yaʼabtaloʼob, le oʼolal le sukuʼunoʼob nuʼuktik le kʼaʼaytajoʼ tu yiloʼob bix jeʼel u yáantkoʼob le sukuʼunoʼobaʼ. Aʼalaʼab túuneʼ teʼ noj kaajoʼoboʼ yaan u rentartaʼal najoʼob utiaʼal u múuchʼ kajtal le precursoroʼoboʼ. Aʼalaʼabtiʼobeʼ maas maʼalob ka u múul meyajtoʼob Jéeoba yéetel ka kajlakoʼob tiʼ junpʼéeliliʼ naj utiaʼal maʼ u sen xuupoʼob. Tu añoil 1938, Jim Carr, juntúul superintendente tiʼ circuitoeʼ (kaʼacheʼ siervo de zona), tu beetaj le baʼax aʼalaʼabaʼ. Tu kaajil Sheffieldeʼ rentartaʼab junpʼéel nuxiʼ naj, lelaʼ juntúul sukuʼun yiijchajaʼan u tuukul kun nuʼuktik kaʼachi. Le múuchʼulil yaan naatsʼ teʼ tuʼux yaan le najoʼ tu síiaj jujunpʼéel baʼaloʼob kʼaʼabéet teʼ najoʼ bey xan taakʼin. Le sukuʼun Jim Carroʼ, tu yaʼalaj: «Tuláakloʼob áantajnajoʼob utiaʼal u yantal tuʼux u kajtal le sukuʼunoʼoboʼ». Teʼ najoʼ bin kajtal diez precursoroʼob jach j-meeyjiloʼobiʼ, letiʼobeʼ suuk kaʼach u múul xokikoʼob le Bibliaoʼ. Le sukuʼunoʼ tu yaʼalaj xan: «Sáamsamal tu yorail le ukʼul ku xakʼaltikoʼob u tekstoil le kʼiinoʼ». Tsʼoʼoleʼ tu yaʼalaj: «Cada juntúuleʼ ku bin teʼ tuʼux aʼalaʼantiʼ ka kʼaʼaytajnakoʼ».

Le j-kʼaʼaytajoʼob yéetel le precursoroʼoboʼ tu beetoʼob le baʼax aʼalaʼabtiʼoboʼ, le oʼolal tu añoil 1938, tu chúukbesoʼob le millón horaʼob kʼáataʼabtiʼoboʼ. Ka túuxtaʼab le informeʼoboʼ ilaʼabeʼ maas yaʼabchaj le kʼaʼaytaj tu beetaj le sukuʼunoʼoboʼ. Tu yáamil cinco añoseʼ le bukaʼaj j-kʼaʼaytajoʼob anchaj Gran Bretañaoʼ u tripleil tiʼ le yaan kaʼachoʼ. Le u tsʼáaik u yóol le sukuʼunoʼob teʼ kʼaʼaytajoʼ le kun áantkoʼob kaʼach tu kʼiiniloʼob le guerraoʼ.

Teʼ kʼiinoʼob naatsʼ yanil le Armagedonoʼ, tu luʼumil Gran Bretañaeʼ tsʼoʼok u kaʼa yaʼabtal le bukaʼaj precursoroʼob yanoʼoboʼ. Teʼ tu tsʼook diez añosaʼ le bukaʼaj precursoroʼob yanoʼ tsʼoʼok u maas yaʼabtal. Utiaʼal u mesil octubre tiʼ 2015, tu chukaj 13,224 u túulaloʼob. Le precursoroʼobaʼ jach u yojloʼobeʼ u xupkuba máak u meyajt Jéeobaeʼ junpʼéel tiʼ le baʼaxoʼob maas maʼalobtak jeʼel u beetik máak ichil u kuxtaloʼ.