¿MÁASAʼ jach jaaj le baʼax tu yaʼalaj le rey Salomonoʼ? Le kuxtaloʼ jach séeb u máan, le oʼolal tuláakal máak u kʼáat kuxtal minaʼan u xuul. Desde úucheʼ le máakoʼoboʼ yaʼab baʼaloʼob tsʼoʼok u beetkoʼob utiaʼal maʼ u kíimloʼob.

Tuukulnakoʼon tiʼ u tsikbalil le rey sumerio Gilgamesoʼ. Ku yaʼalaʼaleʼ letiʼeʼ jejeláas tuʼuxoʼob máan táan u kaxtik baʼax jeʼel u yáantik máak utiaʼal maʼ u kíimileʼ, chéen baʼaleʼ mix baʼal tu kaxtaj.

Teʼ siglo cuatro xanoʼ jujuntúul j-meenoʼob kajaʼanoʼob Chinaeʼ káaj u yilkoʼob baʼax jeʼel u yukʼik máak utiaʼal u maas chowaktal u kuxtaleʼ. Letiʼobeʼ tu beetoʼob junpʼéel tsʼaak xaʼakʼtaʼan yéetel mercurio bey xan yéetel arsénico. Jujuntúul u emperadoriloʼob Chinaeʼ tu yukʼoʼob le baʼax beetaʼaboʼ chéen baʼaleʼ kíimoʼob. Tu luʼumil Europa xaneʼ jujuntúul j-meenoʼobeʼ tu beetoʼob junpʼéel tsʼaak yéetel oro. Tumen maʼatech u yiitsinkuba le orooʼ ku tuklikoʼobeʼ jach maʼalob utiaʼal ka u jaant wa ka u yukʼ máak utiaʼal maʼ u kíimil.

Bejlaʼa xaneʼ yaʼab máakoʼob táan u kaxtikoʼob baʼax jeʼel u beetkoʼob utiaʼal maʼ u kíimloʼobeʼ. Jujuntúul máakoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼobeʼ maʼ xuʼuluk u kaxtikoʼob baʼax beetik u chʼíijil máakiʼ. Lelaʼ ku yeʼesikeʼ tuláakal máak u kʼáat ka xuʼuluk u chʼíijil yéetel u kíimil. ¿Bix tsʼoʼok u bintiʼob?

Le máaxoʼob ku xokikoʼob bix u meyaj le células yaan tu wíinklil máakoʼ ku yaʼalikoʼobeʼ yaan maas tiʼ 300 baʼaxoʼob beetik u chʼíijil yéetel u kíimil máak. Teʼ tu tsʼook jaʼaboʼobaʼ tiʼ jujunpʼéel laboratorioʼobeʼ le cientificoʼoboʼ tsʼoʼok u kaxtikoʼob baʼax jeʼel u beetkoʼob utiaʼal maʼ u jáan chʼíijil jujuntúul baʼalcheʼob bey xan le celulaʼob yaan tiʼ máakoʼ. Lelaʼ tsʼoʼok u péeksik jujuntúul máakoʼob ayikʼaloʼob utiaʼal ka u tsʼáaʼob taakʼin utiaʼal ka kaxtaʼab baʼax jeʼel u beetaʼal utiaʼal maʼ u kíimil máakeʼ. ¿Baʼax tsʼoʼok u beetkoʼob?

Maʼ u jáan chʼíijil máak. Jujuntúul cientificoʼobeʼ ku yaʼalikoʼobeʼ ichil le celulaoʼ yaan junpʼéel baʼax ku kʼaabaʼtik telómero. Le kéen yanak junpʼéel túumben célula ichil u wíinklil máakeʼ letiʼe telomero beetik u jach pʼáatal igualoʼoboʼ. Chéen baʼaleʼ cada kéen u jatsuba junpʼéel célula utiaʼal u yantal junpʼéel túumbeneʼ, le telomerooʼ ku maas chichantal. Le oʼolal kéen máanak kʼiineʼ ku xuʼulul u jatskuba le celulaoʼ yéetel ku káajal k-chʼíijil.

 Tu añoil 2009, Elizabeth Blackburn yéetel uláakʼ máaxoʼob áantikeʼ tu ganartoʼob le premio Nobeloʼ. Letiʼobeʼ tu kaxtoʼob baʼax jeʼel u yáantik le telómero utiaʼal maʼ u chichantal yéetel beyoʼ maʼ u chʼíijil le celulaoʼ. Chéen baʼaleʼ tu yaʼaloʼob xaneʼ «le telomeroʼoboʼ maʼ chéen letiʼe baʼax kʼaʼabéet utiaʼal maʼ u kíimil máakoʼ: le baʼaloʼobaʼ maʼ ken u beetoʼob u maas chowaktal u kuxtal máak».

U túumbenkuntaʼal le celulaʼoboʼ. Kéen máanak kʼiineʼ le celulaʼoboʼ ku chʼíijloʼob yéetel ku xuʼulul u túumbenkuntkubaʼob le oʼolal ku káajal u chuʼupul yéetel u kʼiʼinam mantatsʼ u wíinklil máak, tsʼoʼoleʼ ku muʼyajtik uláakʼ baʼaloʼob. Maʼ sen úucheʼ jujuntúul cientificoʼob tiʼ u luʼumil Franciaeʼ tu jel túumbenkuntoʼob u célula jujuntúul máaxoʼob tsʼoʼok u chʼíijloʼob, yanoʼobeʼ tsʼoʼok maas tiʼ cien años tiʼob. Jean-Marc Lemaître, le máax nuʼuktik le baʼax beetaʼaboʼ, tu yaʼaleʼ «jeʼel u béeytal u kaʼa túumbenkuntaʼal le celulaʼob tsʼoʼok u chʼíijloʼoboʼ».

Kex yaʼab baʼaloʼob beetaʼan utiaʼal maʼ u jáan chʼíijil máakeʼ, yaʼab cientificoʼobeʼ maʼatech u creertikoʼob wa jeʼel u maas chowaktal u kuxtal máakeʼ. Desde teʼ siglo 19, káaj u maas maʼalobtal u kuxtal máak, chéen baʼaleʼ lelaʼ úucheʼ tumen joʼopʼ u pʼatkoʼob limpio tuʼux kajaʼanoʼob, tsʼoʼoleʼ kaxtaʼab u tsʼaakil jejeláas kʼojaʼaniloʼob le oʼolal yaʼab máak ku yilik bix u tsʼakikuba utiaʼal maʼ u jáan kíimil. Yaan máaxoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼobeʼ ku tuklikoʼobeʼ le bukaʼaj jaʼaboʼob ku kuxtal máak teʼ kʼiinoʼobaʼ deporsi letiʼe bukaʼaj unaj u kuxtaloʼ.

Kex óoliʼ 3,500 jaʼaboʼob beoraa’, Moisés, juntúul tiʼ le máaxoʼob tsʼíibt le Bibliaoʼ, tu yaʼalaj: «Setenta jaʼaboʼob u kʼiiniloʼob k-kuxtal; le jach muʼukaʼanoʼoboʼ ku kʼuchuloʼob tak ochenta jaʼaboʼob, baʼaleʼ u kaʼanal ichil u yúuchul kuxtal yaʼabkach kʼiineʼ chéen ku taasik yaj óolal yéetel meyaj. ¡Séebaʼan u máan le jaʼaboʼoboʼ bey xan toʼon!» (Salmo 90:10). Kex yaʼab baʼaloʼob tsʼoʼok u beetik wíinik utiaʼal u chowaktal le kuxtaloʼ, láayliʼ kóom u kuxtal wíinik jeʼex tu yaʼalil Moisesoʼ.

Ichil le kʼáaʼnáaboʼ yaan jujuntúul baʼalcheʼob ku kuxtaloʼob maas tiʼ doscientos años yéetel yaan jujunkúul cheʼobeʼ ku kuxtaloʼob u milesil años. Kéen k-il maas yaʼab u kuxtal jujuntúul baʼalcheʼob wa cheʼobeʼ, jeʼel k-tuklikeʼ ¿baʼaxten túun wíinikeʼ chéen 70 wa 80 años ku kuxtal?