¿Taak wa a wojéeltik bix kun bin tiʼ teech bey xan tiʼ a familia? ¿Yaan wa a ayikʼaltaleʼex wa yaan a wóotsiltaleʼex? ¿Yaan wa u yantalteʼex kiʼimak óolal? ¿Yaan wa u xáantal kuxaʼanech? Desde úuchjeakileʼ le máakoʼoboʼ taak u yojéeltikoʼob le baʼaloʼobaʼ.

Bejlaʼeʼ yaʼab máakeʼ ku yaʼalik baʼax kun úuchul yoʼolal le baʼax ku yilik teʼ yóokʼol kaabaʼ. Kex yaʼab tiʼ le baʼaxoʼob ku yaʼalikoʼob tsʼoʼok u béeytaloʼ, yanoʼobeʼ maʼatech. Jeʼex tu añoil 1912, Guglielmo Marconi, juntúul máax tu yilaj jeʼel u meyaj le teléfonoʼob kex maʼ chʼuyukbal u cablesiloʼ, tu yaʼalaj: «Kéen káajak u meyaj le teléfonoʼob minaʼan u cableiloʼoboʼ yaan u xuʼulul u yantal guerraʼob». Juntúul máak xan ku meyaj tuʼux ku grabartaʼal le máaxoʼob ku kʼaayoʼoboʼ (Decca Record) maʼ tu yóotaj u grabart le grupo ku kʼaabaʼtik los Beatles tu añoil 1962, tumen tsʼoʼok bin u máan de moda le grupoʼob paxik guitarraʼoboʼ.

Yaʼab máakeʼ utiaʼal u yojéeltik baʼax ku taal u kʼiineʼ ku xokik baʼax ku yaʼalik le astrólogoʼoboʼ, jeʼex le horóscopoʼob ku jóokʼol teʼ revistaʼob wa teʼ periódicoʼoboʼ. Uláakʼoʼobeʼ ku binoʼob yiknal j-meenoʼob utiaʼal ka jóoʼsaʼak u suerteʼob yéetel barajas, u xoʼokol u táan u kʼaboʼob wa ku beetkoʼob uláakʼ baʼaloʼob.

Le máakoʼob úuchjeakiloʼ utiaʼal u yojéeltikoʼob baʼax ku taal u kʼiineʼ ku binoʼob tu yiknal le sacerdoteʼob wa sacerdotisaʼoboʼ tumen ku yaʼalikoʼobeʼ jeʼel bin u páajtal u naʼatkoʼob le baʼax ku yaʼalik le dios ku adorarkoʼoboʼ. Lelaʼ letiʼe baʼax tu beetaj Creso, u reyil u kaajil Lidiaoʼ. Antes u bin baʼateʼel tu contra Ciro, u reyil Persiaeʼ, tu túuxtaj taakʼin yéetel oro tiʼ le sacerdote yaan tu kaajil Delfos (Grecia) utiaʼal u yojéeltik máax kun ganaroʼ. Le sacerdoteoʼ tu yaʼalajtiʼeʼ wa ku bin baʼateʼel tu contra Ciroeʼ yaan u lúubul «junpʼéel nojoch reino». Cresoeʼ tu tuklaj letiʼ kun ganareʼ ka bin baʼateʼel tu contra Ciro, baʼaleʼ u reino xuʼulsaʼabi.

Le sacerdoteoʼ maʼ tu yaʼalaj jach máax kun ganariʼ, le baʼax tu yaʼaloʼ mix baʼal u biilal tumen tiʼ junpʼéel baʼateleʼ deporsi chéen juntúul máax ku ganar. Jach yaj bix tu boʼotil Creso le úuchik u creertik le baʼax aʼalaʼabtiʼoʼ. Le baʼaxoʼob ku meyaj bejlaʼa utiaʼal u yilaʼal baʼax ku taal u kʼiinoʼ, ¿tsʼoʼok wa u maas áantik le máakoʼob utiaʼal ka xiʼik utsil tiʼoboʼ?