¿A wojel wa?
Junpʼéel úuchben tsʼíibeʼ ku yeʼesik jach jaaj baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ
TU KAAJIL Jerusaléneʼ yaan junpʼéel museo ku kʼaabaʼtik Museo de las Tierras de la Biblia, teʼeloʼ yaan junpʼéel tuunich kaxtaʼab yaan tsʼíiboʼob tu paach. Ku tuklaʼaleʼ tsʼíibtaʼab ichil u añoiloʼob 700 yéetel 600 táanil tiʼ u taal Jesús. Le tuunichaʼ kaxtaʼab ichil junpʼéel sajkab tuʼux ku muʼukul kaʼach máakoʼobiʼ, maʼ náach yanil tiʼ u kaajil Hebrón (Israel). Le baʼax tsʼíibtaʼanoʼ ku yaʼalik: «Maldecirtaʼak Hagaf u hijo Hagav tumen Yahweh Sabaot». Le baʼax tsʼíibtaʼab teʼ tuunichoʼ ku yeʼesik jach jaaj baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ, tumen ku yeʼesik jach kʼaj óolaʼan u kʼaabaʼ Dios, Jéeoba wa Yahweh. Ich hebreoeʼ ku tsʼíibtaʼal yéetel le letraʼob YHWH, jeʼex le tsʼíibtaʼan teʼ tuunichoʼ yéetel suuk u meyaj kaʼach tiʼ le máakoʼoboʼ. Tiʼ sajkaboʼob tuʼux suuk u muʼukul máakoʼobeʼ tsʼoʼok u kaxtaʼal xan tsʼíiboʼobiʼ. Yaʼab máakoʼobeʼ suuk u bin u muchʼubaʼob wa u taʼakikubaʼob teʼ sajkaboʼobaʼ, yéetel teʼ pakʼoʼoboʼ ku tsʼíibtikoʼob u kʼaabaʼ Diosiʼ wa uláakʼ kʼaabaʼob chíikaʼanoʼob tiʼ u kʼaabaʼ Dios.
Rachel Nabulsi, xooknaj tu Universidadil Georgia yéetel ku xokik bix u tsʼíibtaʼal yéetel bix u juum le tʼaanoʼob tiʼ le idiomaʼoboʼ, tu yaʼalaj yoʼolal le baʼax kaxtaʼaboʼ: «U meyaj yaʼab u téenel le kʼaabaʼ YHWH ku yeʼesikeʼ le kʼaabaʼaʼ jach importante [...]. Le baʼax ku yaʼalik [le Biblia] yéetel le baʼaxoʼob úuchbentak ku kaxtaʼaloʼob yaan u tsʼíibiloʼoboʼ ku yeʼesikeʼ utiaʼal u kajnáaliloʼob Israel yéetel Judáeʼ le máax bisik le kʼaabaʼ YHWH jach importante». Lelaʼ ku yeʼesik jach jaaj baʼax ku yaʼalik le Biblia le kéen meyajnak le letraʼob ich hebreo YHWH utiaʼal u tsʼíibtaʼal u kʼaabaʼ Dios. Ku yeʼesik xan baʼaxten u milesil u téenel ku chíikpajal ichiliʼ. Teʼ kʼiinoʼob xanoʼ u suukileʼ le kʼaabaʼ ku tsʼaʼabal tiʼ máakoʼ ku taasik xan u kʼaabaʼ Diosiʼ.
Le tʼaanoʼob Yahweh Sabaot, tsʼíibtaʼan teʼ tuunich tsʼoʼok k-aʼalikoʼ, u kʼáat u yaʼal «Jéeoba, le máax gobernartik le ángeloʼoboʼ». Lelaʼ ku yeʼesikeʼ tu kʼiiniloʼob le máakoʼob ku chʼaʼchiʼitik le Bibliaoʼ jach suuk u meyaj u kʼaabaʼ Dios yéetel suuk xan u yaʼalikoʼob: «Jéeoba, le máax gobernartik le ángeloʼoboʼ». Lelaʼ ku yeʼesik baʼaxten teʼ úuchben tsʼíiboʼob ich hebreooʼ jach suuk u yaʼalaʼal: «Jéeoba, le máax gobernartik le ángeloʼoboʼ». Le tʼaanoʼobaʼ maases ku chíikpajal tu libroil Isaías, Jeremías yéetel Zacarías.