1, 2. 1) ¿Bix yanil le yóokʼol kaab teʼ kʼiinoʼobaʼ? 2) ¿Baʼax kʼáatchiʼiloʼob kun núukbil teʼ xookaʼ?

JUNTÚUL kiik kajaʼan tu noojolil Europaeʼ ku yaʼalik: «Desde tin paalil kin wilik u beetaʼal baʼaloʼob maʼ maʼalobtakiʼ. Le oʼolal ka nojochchajeneʼ tin tsʼáajinba tu contra le gobierno yaan tin luʼumiloʼ ka joʼopʼ in bin tu paach le máaxoʼob taak u yutskíintikoʼob le baʼaloʼob maʼ maʼalobtak ku beetik le gobiernooʼ. Tsʼoʼoleʼ in novioeʼ juntúul terrorista, yaʼab jaʼaboʼob tin bisinba tu yéetel». Juntúul sukuʼun kajaʼan tu noojolil Áfricaeʼ, táanil tiʼ u beetkuba u j-jaajkunaj Jéeobaeʼ maʼ kʼaas xan u yilik kaʼach u beetaʼal loob tiʼ u maasiliʼ. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «Kin tuklik kaʼacheʼ in tribueʼ maas maʼalob tiʼ u maasiloʼob, le oʼolal tin woksinba tiʼ política. Kaʼansaʼaben in kíims yéetel lanzaʼob le politicoʼob yanoʼob t-contraoʼ, tak le yanoʼob tin tribuoʼ». Juntúul kiik kajaʼan Europa centraleʼ ku yaʼalik: «Teneʼ in pʼekmaj kaʼach le máaxoʼob yaanal luʼumil u taaloʼoboʼ bey xan le yaanal u religionoʼoboʼ».

² Le baʼaxoʼob tu yaʼaloʼobaʼ ku yeʼesik baʼaxten yaʼab máakoʼob bejlaʼeʼ séeb u beetkoʼob loob tiʼ u maasil: tumen le politicaoʼ ku beetik u pʼektikuba le máakoʼoboʼ, tsʼoʼoleʼ yaʼab máakeʼ ku pʼektik le j-táanxel luʼumiloʼoboʼ. Jeʼex u yaʼalik le Bibliaoʼ teʼ tu tsʼook kʼiinoʼobaʼ le máakoʼoboʼ «junpuliʼ maʼ ken u yóotoʼob u tsʼáaubaʼob de acuerdo» (2 Tim. 3:1, 3). ¿Baʼax jeʼel k-beetik utiaʼal maʼ u xuʼulul k-múuchʼ meyaj kex le máakoʼob teʼ yóokʼol kaab u jatsmubaʼoboʼ? Jeʼel u páajtal  k-kaanbal tiʼ le baʼax tu beetaj Jesús ka taal way Luʼumoʼ, tumen le máaxoʼob yanoʼob teʼ tuʼux kʼaʼaytajnajoʼ u jatsmubaʼob yoʼolal política. Teʼ xookaʼ yaan k-núukik óoxpʼéel kʼáatchiʼob: ¿Baʼaxten Jesuseʼ maʼ tu tsʼáajuba tu tséel le máaxoʼob taak u lukʼloʼob yáanal u páajtalil u gobiernoil Romaoʼ? ¿Bix tu yeʼesil maʼ unaj u yoksikuba le máaxoʼob meyajtik Dios tiʼ politicaoʼ? ¿Bix tu kaʼansil mix juntéen unaj k-beetik loob tiʼ u maasil?

3, 4. 1) ¿Baʼax táan kaʼach u páaʼtik le judíoʼob tu kʼiiniloʼob Jesusoʼ? 2) ¿Baʼax kʼuch xan u tukult u disipuloʼob Jesús?

³ Yaʼab tiʼ le judíoʼob kʼaʼaytaʼab le maʼalob péektsil tiʼob tumen Jesusoʼ taak u lukʼloʼob yáanal u páajtalil Roma. Le celoteʼoboʼ tu yoksoʼob tu tuukul u maasil judíoʼob u tsʼáaubaʼob tu contra le gobiernooʼ. Junjaats tiʼ le máakoʼobaʼ joʼopʼ u beetkoʼob jeʼex Judas le galileailoʼ, le máax tu taasuba bey le mesíasoʼ yéetel tu tusaj yaʼab máakoʼob teʼ yáax siglooʼ. Josefo, juntúul historiador judíoeʼ, ku yaʼalikeʼ le máakaʼ «tu beetaj u líikʼil le kaaj tu contra le gobiernooʼ, tumen tu yaʼalaj maʼ unaj u boʼotaʼal mix baʼal tiʼ le romailoʼoboʼ». Le oʼolal kíimsaʼab tumen le romailoʼoboʼ (Bax. 5:37). Jujuntúul tiʼ le celoteʼoboʼ tu beetoʼob loob tiʼ u maasil utiaʼal ka u tsʼáaubaʼob xan tu contra le gobiernooʼ.

⁴ U jaajileʼ tuláakal le judíoʼob tsʼíiboltik ka kʼuchuk le Mesíasoʼ, tumen ku tuklikoʼobeʼ letiʼ kun jáalkʼabtikoʼob tiʼ u páajtalil Roma (Luc. 2:38; 3:15). Yaʼabeʼ ku tuklikeʼ le Mesíasoʼ yaan u tsʼáaik junpʼéel reino tu kaajil Israel. Beyoʼ le u millonesil judíoʼob kʼiʼitpajaʼanoʼob táanxel luʼumiloʼoboʼ yaan u béeytal u suutoʼob tu luʼumoʼob. Tak Juan Bautistaeʼ juntéenjeakeʼ tu kʼáataj xan tiʼ Jesús: «¿Teech wa le Máax Aʼalaʼan Kun Taaloʼ, wa yaan k-páaʼtik uláakʼ?» (Mat. 11:2, 3). Maʼ xaaneʼ, letiʼeʼ taak u yojéeltik wa yaan u taal uláakʼ máak u béeykunt le baʼax ku tsʼíiboltik le judíoʼoboʼ. Ka tsʼoʼok u kaʼa kuxtal Jesuseʼ, kaʼatúul tiʼ u disipuloʼobeʼ tu yiloʼob tu bejil Emauseʼ, ka tu yaʼaloʼobtiʼeʼ le Mesíasoʼ maʼ u béeykunt le baʼax táan u páaʼtkoʼoboʼ (xok Lucas 24:21). Tsʼoʼoleʼ maʼ sen úuch tiʼ lelaʼ, le apostoloʼoboʼ tu kʼáatoʼob tiʼ Jesús: «Yuumtsil, ¿yaan wa a jel tsʼáaik u Reino Dios tu luʼumil Israel teʼ kʼiinoʼobaʼ?» (Bax. 1:6).

5. 1) ¿Baʼaxten le galileailoʼoboʼ u kʼáatoʼob kaʼach ka u beet u reyil Jesús? 2) ¿Baʼax tu tsolaj Jesús tiʼob?

⁵ Yoʼolal le baʼaxoʼob ku páaʼtaʼal ka u beet le Mesíasoʼ, le galileailoʼoboʼ u kʼáatoʼob kaʼach ka u beet u reyil Jesús tu yóokʼoloʼob. Maʼ xaaneʼ ku tuklikoʼobeʼ letiʼe maas maʼalob gobernante jeʼel u yantaltiʼoboʼ, tumen Jesuseʼ jach maʼalob u tʼaan tu táan u maasil, ku páajtal u tsʼakik le kʼojaʼanoʼoboʼ yéetel u tsʼáaik baʼal u jaant le óotsiloʼoboʼ. Ka tsʼoʼok u tséentik kex cinco mil xiiboʼobeʼ, Jesuseʼ tu tsʼáaj cuenta «jach taʼaytak u taal chʼaʼabil tumen le máakoʼob utiaʼal ka beetaʼak reyiloʼ». Le oʼolaleʼ «lukʼ teʼeloʼ ka bin tu kaʼatéen teʼ puʼukoʼ utiaʼal ka yanak tu juunal» (Juan 6:10-15). Tuláakʼ kʼiineʼ, le tiaʼanoʼob tuláakʼ u tséel u kʼáaʼnáabil Galileaoʼ, Jesuseʼ tu tsʼáaj cuenta tsʼoʼok u chan jéetsʼel le máakoʼoboʼ. Letiʼ túuneʼ tu tsolajtiʼobeʼ chéen taal way Luʼum utiaʼal u yáantkoʼob u natsʼubaʼob yiknal Dioseʼ. Tu yaʼalajtiʼob: «Maʼ a meyajeʼex yoʼolal le janal ku kʼastaloʼ, baʼaxeʼ yoʼolal le janal maʼ tu kʼastal ku tsʼáaik kuxtal minaʼan u xuuloʼ» (Juan 6:25-27).

6. ¿Bix tu tsolil Jesús maʼ taal way Luʼum utiaʼal u yoksikuba tiʼ politicaiʼ? (Ilawil le dibujo yaan tu káajbal le xookaʼ.)

⁶ Le maʼ yaʼab u bin u kíimsaʼaloʼ, Jesuseʼ tu tsʼáaj cuentaeʼ jujuntúul tiʼ u disipuloʼobeʼ táan kaʼach u páaʼtkoʼob ka u tsʼáa u reino way luʼumeʼ yéetel ka gobernarnak desde tu kaajil Jerusalén. Letiʼeʼ tu tsikbaltaj u kettʼaanil le minas utiaʼal u yeʼesiktiʼob maʼ bey ken u beetiloʼ. Letiʼeʼ tu ketuba yéetel «juntúul máak síij ichil u familia reyoʼob» yaan u xáantal bijaʼan tiʼ junpʼéel náanach luʼumil (Luc. 19:11-13, 15). Uláakʼ juntéeneʼ, Jesuseʼ tu tsolaj tiʼ u autoridadiloʼob Roma baʼaxten maʼ tu yoksikuba  tiʼ u baʼaloʼobil le yóokʼol kaabaʼ. Le gobernador Poncio Pilatooʼ tu kʼáatajtiʼ: «¿Teech wa u Rey le judíoʼoboʼ?» (Juan 18:33). Le baʼax maas sajakkúuntik Pilatooʼ letiʼe ka líikʼik le kaaj tu contraoʼ. Le oʼolal maʼ xaaneʼ, sajak u beetaʼal u líikʼil le kaaj tu contra tumen Jesusoʼ. Baʼaleʼ Jesuseʼ tu núukajtiʼ: «In reinoeʼ maʼ yóokʼol kaabiliʼ» (Juan 18:36). Letiʼeʼ tu yaʼalaj tiʼ Pilatoeʼ maʼ ken u yoksuba tiʼ política, tumen u Reinoeʼ junpʼéel gobierno kun antal teʼ kaʼanoʼ. Tsʼoʼoleʼ tu yaʼalajtiʼeʼ taal way yóokʼol kaab «utiaʼal [u] tʼaan tu yoʼolal le jaajoʼ» (xok Juan 18:37).

7. ¿Baʼaxten k-puksiʼikʼaleʼ jach séeb jeʼel u apoyartik le máaxoʼob ku binoʼob tu contra le gobiernooʼ?

⁷ Jesuseʼ jach u yojel baʼax meyajil taal u beet way Luʼumeʼ. Toʼon xaneʼ wa k-ojel baʼax meyajil unaj k-beetkeʼ, maʼ ken k-apoyart mix junpʼéel partido ku tsʼáaikuba tu contra le gobiernooʼ, mix chéen ichil t-puksiʼikʼal ken k-beete. Lelaʼ maʼ chéen chʼaʼabiliʼ, tumen u maas yaʼabil le máakoʼoboʼ bey u beetkoʼoboʼ. Juntúul superintendente tiʼ circuitoeʼ, ku yaʼalik: «Le máakoʼob teʼ tuʼux k-kʼaʼaytajoʼ jach u yaabiltmaj u luʼumoʼob, ku tuklikoʼobeʼ maʼ kʼaʼabéet u yáantaj uláakʼ luʼumiloʼob tiʼob utiaʼal ka xiʼik utsil tiʼobiʼ. U maʼalobileʼ le sukuʼunoʼoboʼ maʼ u chaʼa u jaʼatsaloʼobiʼ, tumen u tsʼaamaj u yóol u kʼaʼaytoʼob u maʼalob péektsilil le Reinooʼ. Ku creertikoʼobeʼ chéen Dios kun utskíintik le baʼaloʼob maʼ maʼalobtak ku beetaʼaloʼ».

8. ¿Baʼaxoʼob ku beetaʼal tiʼ le judíoʼob tu kʼiiniloʼob Jesusoʼ?

⁸ Le baʼaxoʼob maʼ maʼalobtak ku beetik le gobiernoʼoboʼ, u suukileʼ ku beetik u líikʼil le máakoʼob tu contraʼoboʼ. Le máakoʼob tu kʼiiniloʼob Jesusoʼ jach u pʼeek u boʼotkoʼob impuesto. Le baʼax péeks Judas le galileail u beet u líikʼil le máakoʼob tu contra u gobiernoil Romaoʼ, letiʼe úuchik u beetkoʼob junpʼéel censo utiaʼal u yilkoʼob jaytúul máaxoʼob unaj u boʼotkoʼob impuestooʼ. Tuláakloʼob, tak le máaxoʼob uʼuyik Jesusoʼ, unaj u boʼotkoʼob u impuestoil u luʼumoʼob yéetel u yotochoʼob. Tsʼoʼoleʼ le máaxoʼob cobrartik impuestooʼ jach yaʼab u yookoloʼob, le oʼolal le máakoʼoboʼ ku yuʼubikoʼob minaʼan tuʼux u chʼaʼik u yiikʼoʼob. Yaan kʼiin xaneʼ le máaxoʼob cobrartik impuestooʼ ku tsʼáaikoʼob taakʼin tiʼ le autoridadoʼob utiaʼal ka tsʼaʼabak tiʼob junpʼéel nojoch puestooʼ, beyoʼ jeʼel u maas ayikʼaltaloʼobeʼ. Zaqueo, u nojchil le máaxoʼob cobrartik impuesto tu kaajil Jericooʼ ayikʼalchaji, tumen yaʼab u yoklik le máakoʼoboʼ (Luc. 19:2, 8). Maʼ xaaneʼ maʼ chéen letiʼ beetik kaʼach beyoʼ.

9, 10. 1) Le máaxoʼob pʼekmil Jesusoʼ ¿baʼax tu beetoʼob utiaʼal ka táakpajak tiʼ baʼax yaan yil yéetel u boʼotaʼal impuestoʼob? 2) ¿Baʼax k-kanik tiʼ le baʼax tu beetaj Jesusoʼ? (Ilawil le dibujo yaan tu káajbal le xookaʼ.)

⁹ Le máaxoʼob pʼekmil Jesusoʼ u kʼáatoʼob  kaʼach ka táakpajak tiʼ baʼaxoʼob yaan yil yéetel u boʼotaʼal impuestoʼob. Utiaʼal u táabsikoʼobeʼ tu kʼáatoʼobtiʼ wa unaj u boʼotaʼal «le nojoch impuesto» tiʼ u gobiernoil Romaoʼ, lelaʼ ku tojoltik junpʼéel denario (xok Mateo 22:16-18). Le judíoʼoboʼ jach u pʼeek u boʼotkoʼob le impuestoaʼ, tumen ku yeʼesik tiaʼanoʼob yáanal u páajtalil Romaeʼ. Le baʼax taak u beetik «u j-tsaypachoʼob Herodes» ka binoʼob tʼaan yéetel Jesusoʼ letiʼ lelaʼ: wa ku yaʼalik Jesús maʼ unaj u boʼotaʼal le impuestooʼ yaan u yaʼalikoʼob táan u tsʼáaikuba tu contra u gobiernoil Roma, baʼaleʼ wa ku yaʼalik unaj u boʼotaʼaleʼ, maʼ xaaneʼ jeʼel u xuʼulul u tsaypachtaʼal tumen u disipuloʼobeʼ.

¹⁰ Le oʼolal Jesuseʼ jach tu tuklaj baʼax ken u núuktiʼob. Tu yaʼalajtiʼob: «Boʼoteʼex tiʼ César le baʼaxoʼob utiaʼal Cesaroʼ, baʼaleʼ tiʼ Dioseʼ boʼoteʼex le baʼaxoʼob utiaʼal Diosoʼ» (Mat. 22:21). Letiʼeʼ u yojel yaʼab tiʼ le máaxoʼob cobrartik impuestooʼ ku yookoloʼob. Baʼaleʼ maʼ chʼíik tuukul chéen tiʼ le baʼaxoʼob ku beetkoʼoboʼ, tumen u yojel u Reino Dioseʼ yaan u yutskíintik tuláakal le baʼaxoʼob ku muʼyajtik wíinikoʼ. Le baʼax tu beetaʼ ku kaʼansiktoʼoneʼ maʼ unaj k-oksikba tiʼ política kex ka k-il bey maʼalob le baʼax taak u beetik le máakoʼoboʼ. Toʼoneʼ k-kaxtik táanil u Reino Dios yéetel u justicia. Le oʼolal maʼatech k-chʼíikil tʼaan chéen tiʼ le baʼaxoʼob maʼ maʼalobtak ku beetaʼal tumen le máaxoʼob u yoksmubaʼob tiʼ politicaoʼ (Mat. 6:33).

11. ¿Baʼax unaj k-beetik utiaʼal u xuʼulul k-pʼektik u maasil?

¹¹ Yaʼab sukuʼunoʼobeʼ tsʼoʼok u kʼexik u tuukuloʼob yéetel tsʼoʼok u xuʼulul u táakpajloʼob tiʼ política. Juntúul kiik ku taal Gran Bretañaeʼ, ku yaʼalik: «Ka tsʼoʼok in xokik Sociología teʼ universidadoʼ, taakchaj in wutskíintik yaʼab baʼaloʼob. Taakchaj in wáantik le máakoʼob boox u wíinkliloʼoboʼ, tumen tsʼoʼok u sen beetaʼal u muʼyajoʼob. Óoliʼ mantatsʼ teen ganartik le juicioʼoboʼ, kex beyoʼ maʼ kiʼimak in wóoliʼ. Maʼ in tsʼáa cuenta kaʼacheʼ le baʼax beetik u pʼektikuba le máakoʼob yoʼolal u razaʼoboʼ tu puksiʼikʼaloʼob yaan. Le oʼolal tiʼ unaj u luʼsaʼaliʼ. Baʼaleʼ ka káaj in xokik le Bibliaoʼ tin wileʼ yáax tin puksiʼikʼal unaj in luʼsik. Juntúul kiik sak u wíinklileʼ jach chúukpaj u yóol u yáanten. Bejlaʼeʼ kin beetik in precursorail tiʼ junpʼéel múuchʼulil ich señas. Táan in kanik kʼaʼaytaj tiʼ tuláakal u jejeláasil máakoʼob».

12. ¿Tiʼ baʼax unaj u kanáantkuba kaʼach u disipuloʼob Jesús?

¹² Tu kʼiiniloʼob Jesuseʼ jach oksaʼan le política ichil le religionoʼ. Le libro La vida cotidiana en Palestina en tiempo de Jesús, ku yaʼalikeʼ «cada secta u jatsmiluba le judíoʼob kaʼachoʼ» chíikaʼan «tiʼ le partidoʼob» yanoʼob teʼ kʼiinoʼobaʼ. Le oʼolal Jesuseʼ tu yaʼalaj tiʼ u disipuloʼob: «Jach pʼil a wicheʼex mantatsʼ; kanáantabaʼex tiʼ u levadura le fariseoʼoboʼ bey xan tiʼ u levadura Herodes» (Mar. 8:15). Maʼ xaaneʼ ka tu yaʼalaj Jesús lelaʼ táan kaʼach u tuukul tiʼ le máaxoʼob tsaypachtik Herodesoʼ. Le uláakʼ jaats máakoʼoboʼ letiʼe fariseoʼoboʼ, letiʼobeʼ tiaʼanoʼob tu tséel le judíoʼob u kʼáatoʼob lukʼul yáanal u páajtalil Romaoʼ. Tu Evangelioil Mateoeʼ, Jesuseʼ tu chʼaʼchiʼitaj xan le saduceoʼob teʼ tsikbaloʼ. Leloʼobaʼ letiʼe máaxoʼob u kʼáatoʼob pʼáatal yáanal u páajtalil Romaoʼ, tumen yaʼab tiʼ letiʼobeʼ tsʼaʼan autoridad tiʼob. Jesuseʼ tu yaʼalaj tiʼ u disipuloʼob ka u kanáantubaʼob tiʼ u kaʼansaj le óoxjaats máakoʼobaʼ (Mat. 16:6, 12). Lelaʼ tu yaʼalaj Jesús tiʼ u disipuloʼob le maʼ sen úuch taakchajak u beetaʼal reyil tumen le galileailoʼoboʼ.

13, 14. 1) ¿Baʼax ku yúuchul kéen oksaʼak le política ichil le religionoʼ? 2) ¿Baʼaxten maʼ unaj k-líikʼil tu contra le máakoʼob beetiktoʼon baʼaloʼob maʼ maʼalobtakoʼ? (Ilawil le dibujo yaan tu káajbal le xookaʼ.)

¹³ Kéen oksaʼak política ichil le religionoʼ maas séeb u yantal kʼuuxilil. Jesuseʼ tu kaʼansaj tiʼ u disipuloʼobeʼ kéen úuchuk lelaʼ  maʼ unaj u tsʼáaikubaʼob tu tséel mix máakiʼ. Le oʼolal u nuuktakil le sacerdoteʼob yéetel le fariseoʼoboʼ tu chʼaʼtukloʼob u kíimskoʼob Jesús. Tu yiloʼob bey juntúul enemigo politicoeʼ yéetel u pʼeekoʼob yaʼab máax kʼamik baʼaxoʼob ku kaʼansik, saajkoʼob u luʼsaʼaltiʼob le nojoch puesto yaantiʼoboʼ. Letiʼobeʼ ku yaʼalikoʼob: «Wa k-pʼatik chéen beyoʼ, tuláakal máak ken u tsʼáa u fe tiʼ letiʼ; le romanoʼob túunoʼ yaan u taaloʼob yéetel yaan u luʼskoʼobtoʼon le páajtalil yaantoʼon yóokʼol le templooʼ bey xan yóokʼol le kaajaʼ» (Juan 11:48). Le oʼolal Caifás, u maas nojchil le sacerdoteʼoboʼ, tu yoksaj tu tuukul le máakoʼob ka u kíimsoʼob Jesusoʼ (Juan 11:49-53; 18:14).

¹⁴ Caifaseʼ tu túuxtaj soldadoʼob utiaʼal u machkoʼob Jesús de áakʼab. Jesuseʼ u yojliliʼ bey ken u beetiloʼoboʼ. Le oʼolal teʼ tu tsʼook áakʼab ka jaan yéetel u apostoloʼoboʼ, tu yaʼalajtiʼob ka u kaxtoʼob wa jaypʼéel espadaʼob. Tak chéen yéetel kaʼapʼéeleʼ jeʼel u kaʼansiktiʼob junpʼéel baʼax jach kʼaʼanaʼaneʼ (Luc. 22:36-38). Teʼ áakʼab jeʼeloʼ, Pedroeʼ jach pʼuʼuj ka tu yilaj tsʼoʼok u maʼachal Jesuseʼ ka tu jéenchʼaktaj juntúul tiʼ le máaxoʼob binoʼob machik Jesusoʼ (Juan 18:10). Baʼaleʼ Cristoeʼ tu yaʼalajtiʼ: «Oks a espada teʼ tuʼux ta jóoʼsajoʼ, tumen tuláakal le máaxoʼob ku meyaj espada tiʼobeʼ bíin kíimsaʼakoʼob yéetel espada» (Mat. 26:52, 53). Le baʼax tu yaʼaloʼ ku yáantkoʼon k-naʼat baʼaxten tu yaʼalaj ich oración, u disipuloʼobeʼ maʼ yóokʼol kaabiloʼobiʼ (xok Juan 17:16). Unaj u páaʼtkoʼob u yutskíintaʼal tumen Dios le baʼaxoʼob maʼ maʼalobtak ku beetaʼaloʼ.

15, 16. 1) ¿Bix tsʼoʼok u yáantaʼal le máaxoʼob meyajtik Dios tumen le Biblia utiaʼal maʼ u yoksikubaʼob tiʼ baʼateloʼoboʼ? 2) ¿Baʼaxten ku kiʼimaktal u yóol Jéeoba kéen u yil le baʼax ku beetik le máaxoʼob meyajtikoʼ?

¹⁵ Le sukuʼunoʼob t-aʼalaj teʼ yáax xóotʼoloʼ tu kanoʼobeʼ maʼ unaj u yoksikubaʼob tiʼ u baʼalubaʼob le yóokʼol kaabaʼ, le oʼolal tu kʼexaj u kuxtaloʼob utiaʼal u beetkoʼob jeʼex Cristoeʼ. Le kiik kajaʼan tu noojolil Europaoʼ ku yaʼalik: «Tsʼoʼok in wilkeʼ le u beetaʼal loob tiʼ u maasiloʼ maʼ tu yutskíintik le baʼaloʼob maʼ maʼalobtak ku beetaʼaloʼ. Le máaxoʼob beetik beyoʼ yaan horaeʼ ku kíimsaʼaloʼob wa maas ku kʼuuxiloʼob. Ka tin kanaj teʼ Biblia chéen Dios kun utskíintik tuláakal le baʼaloʼob kʼaastak ku beetaʼaloʼ, jach kiʼimakchaj in wóol. Tsʼoʼok veinticinco años joʼopʼok in kʼaʼaytik lelaʼ». Le sukuʼun kajaʼan tu noojolil Áfricaoʼ tu pʼataj u lanzaeʼ ka tu chʼaʼaj «u espadail le kiliʼich muukʼoʼ» wa u Tʼaan Dios (Efe. 6:17). Beoraaʼ ku kʼaʼaytik u maʼalob péektsilil jeetsʼelil tiʼ tuláakal máak. Le kiik kajaʼan Europa centraloʼ tsʼoʼok u beel yéetel juntúul sukuʼun ku taal ichil junpʼéel chʼiʼibal u pʼekmaj kaʼach táanil tiʼ u káajal u meyajtik Jéeoba.

¹⁶ Letiʼobeʼ jach kʼaʼabéetchaj u kʼexik u tuukuloʼob utiaʼal u kuxtaloʼob ich jeetsʼelil. Le Bibliaoʼ ku ketik le máakoʼob yéetel junpʼéel kʼáaʼnáab mantatsʼ táan u woʼoltikubaoʼ (Isa. 17:12; 57:20, 21; Apo. 13:1). Le máakoʼob ku táakpajloʼob tiʼ politicaoʼ ku beetkoʼob u pʼektikuba u maasil yéetel u baʼateloʼob. Baʼaleʼ toʼoneʼ maʼatech k-kaxtik baʼateʼel yéetel k-múul meyaj. Jéeobaeʼ jach ku kiʼimaktal u yóol kéen u yil u jelaʼanil baʼax ku beetik le máaxoʼob meyajtik tiʼ le baʼax ku beetik u maasiloʼ (xok Sofonías 3:17).

17. 1) ¿Máakalmáak le óoxpʼéel baʼaloʼob jeʼel u yáantkoʼon utiaʼal ka múuchʼ meyajnakoʼoneʼ? 2) ¿Baʼax ken k-il teʼ tuláakʼ xookoʼ?

¹⁷ Teʼ xookaʼ tsʼoʼok k-ilik óoxpʼéel baʼaloʼob jeʼel u yáantkoʼon utiaʼal ka múuchʼ meyajnakoʼoneʼ. Yáaxeʼ, unaj k-jach creertik u Reino Dios kun utskíintik tuláakal le baʼaloʼob maʼ maʼalobtak ku beetaʼaloʼ. U kaʼapʼéeleʼ, maʼ unaj k-oksikba tiʼ politicaiʼ. U yóoxpʼéeleʼ maʼ unaj k-oksikba tiʼ le baʼateliloʼoboʼ. Chéen baʼaleʼ wa k-pʼektik u maasil máakoʼob chéen yoʼolal u razaʼobeʼ jeʼel u beetik u xuʼulul k-múul meyajeʼ. Teʼ tuláakʼ xookoʼ yaan k-ilik bix jeʼel k-kanáantik maʼ k-pʼektik u maasil jeʼex tu beetil le yáax cristianoʼoboʼ.