1, 2. 1) Jeʼex u yaʼalik Salmo 40:5, ¿baʼaxoʼob u siimajtoʼon Jéeoba? 2) ¿Baʼaxten yaan k-tʼaan tiʼ le óoxpʼéel baʼal u siimajtoʼonoʼ?

JÉEOBAEʼ jach uts, le oʼolal yaʼab baʼax ku síiktoʼon. Koʼox tʼaan tiʼ óoxpʼéel tiʼ le baʼaloʼob u siimajtoʼonoʼ. U siimajtoʼon le Luʼumoʼ, le oʼolal yaan tuʼux k-kajtal. U siimajtoʼon xan le cerebrooʼ, le oʼolal ku páajtal k-tuukul bey xan k-tʼaan yéetel u maasil. Tsʼoʼoleʼ u siimajtoʼon le Bibliaoʼ, teʼeloʼ Jéeobaeʼ ku núukik óoliʼ tuláakal le kʼáatchiʼob ku beetik wíinikoʼ (xok Salmo 40:5).

² Teʼ xookaʼ yaan k-tʼaan tiʼ le óoxpʼéel baʼaloʼob u siimajtoʼon Jéeobaoʼ. K-tuukul tiʼ le baʼaloʼobaʼ yaan u yáantkoʼon k-maas tsʼáa gracias tiʼ Jéeoba yéetel k-beetik baʼax u kʼáat (Apo. 4:11). Tsʼoʼoleʼ yaan u yáantkoʼon k-il bix jeʼel k-áantik le máakoʼob tsʼoʼok u tuʼusloʼob yéetel u kaʼansajil le evoluciónoʼ.

3. ¿Baʼaxten le Luʼumoʼ maʼ jeʼex u maasil planetaʼoboʼ?

³ Le bix u beetmil Jéeoba le Luʼumaʼ ku yeʼesik jach yaan u naʼat (Rom. 1:20; Heb. 3:4). Kex yaan uláakʼ planetaʼob ku suutoʼob tu baʼpach le Kʼiinoʼ, chéen teʼ Luʼum yaan tuláakal baʼax kʼaʼabéet utiaʼal u kajtal máakoʼ.

4. ¿Baʼaxten k-aʼalik jach maʼalob bix beetaʼanil le Luʼumaʼ? Tsole.

 ⁴ Jeʼel u páajtal u yaʼalaʼaleʼ le Luʼumaʼ bey jeʼex junpʼéel naj chʼotaʼan yéetel náach yanil tiʼ u maasileʼ. Baʼaleʼ le Luʼumaʼ maas maʼalob tiʼ junpʼéel naj beetaʼan chéen tumen wíinik. ¿Baʼaxten? Tukle: ¿Bukaʼaj tiempo jeʼel u kuxtal le máakoʼob teʼ naj wa letiʼob ka u beetoʼob le iikʼ yéetel le jaʼ ku meyajtiʼoboʼ bey xan le janal kʼaʼabéettiʼoboʼ? ¿Baʼax jeʼel u yúuchul wa minaʼan tuʼux u pulkoʼob u basuraʼobeʼ? ¿Máasaʼ jeʼel u séeb kíimloʼobeʼ? Baʼaleʼ maʼ bey u yúuchul yéetel le Luʼumoʼ. Kex u millonesil baʼaloʼob kuxaʼanoʼobeʼ, maʼ tu xuʼupul le iikʼ, le janal yéetel le jaʼoʼ. Tsʼoʼoleʼ kex ichil le Luʼum ku pʼáatal le baʼaloʼob ku kʼastaloʼ láayliʼ jatsʼuts u yilaʼaleʼ yéetel ku béeytal u kajtal máakiʼ. ¿Baʼaxten? Tumen Jéeobaeʼ tu beetaj le Luʼum utiaʼal ka páajchajak u túumbenkuntik tuláakal le baʼaxoʼob yanoʼ. Koʼox ilik kaʼapʼéel baʼal ku yeʼesik jach yaan u naʼat Jéeoba: bix u yantal le oxígeno yéetel le jaʼoʼ.

5. 1) ¿Baʼaxten maʼatech u xuʼupul le oxígenooʼ? 2) ¿Baʼax ku yeʼesik leloʼ?

⁵ Le oxígenooʼ junpʼéel clase gas jach kʼaʼabéet utiaʼal u kuxtal le máakoʼob yéetel le baʼalcheʼoboʼ. Tsʼoʼok u yilaʼaleʼ cada añoeʼ le baʼaloʼob kuxaʼanoʼoboʼ ku meyajtiʼob u toneladasil oxígeno le kéen u chʼaʼ u yiikʼoʼoboʼ. Baʼaleʼ le kéen múus iikʼ nakoʼobeʼ ku jóoʼskoʼob uláakʼ clase gas ku kʼaabaʼtik dióxido de carbono. Kex beyoʼ le oxígenooʼ maʼatech u xuʼupul, yéetel le Luʼumaʼ maʼatech u chuʼupul yéetel dióxido de carbono. Lelaʼ ku béeytal yoʼolal baʼax u beetmaj Jéeoba utiaʼal u yantal le oxígenooʼ. Letiʼeʼ u beetmaj jejeláas xíiwoʼob yéetel cheʼob ku sutkoʼob oxígenoil le dióxido de carbonooʼ. Lelaʼ ku yeʼesik jach jaaj le baʼax ku yaʼalik Hechos 17:24 yéetel 25, tuʼux ku yaʼalikeʼ Dioseʼ ku «tsʼáaik kuxtal, iikʼ yéetel tuláakal baʼal tiʼ máak».

6. 1) ¿Baʼaxten maʼatech u xuʼupul le jaʼoʼ? 2) ¿Baʼax ku yeʼesiktoʼon yoʼolal Jéeoba? (Ilawil le cuadro « Le jaʼoʼ u siibal Jéeoba»).

⁶ Le Luʼumaʼ tu pʼiis u náachil tiʼ le Kʼiinoʼ le oʼolal yaʼab jaʼ yaniʼ. Wa ka yanak maas naatsʼ tiʼ le Kʼiinoʼ jeʼel u saʼapʼal le jaʼoʼ yéetel mix baʼal kun kuxtaliʼ. Baʼaleʼ wa ku náachtal junpʼíit maas tiʼ le Kʼiinoʼ jeʼel u suut hieloil tuláakal le jaʼ yaan teʼ yóokʼol kaabaʼ. Jéeobaeʼ jach maʼalob tuʼux u tsʼaamaj le Luʼumaʼ le oʼolal mantatsʼ yaan jaʼiʼ. ¿Baʼax beetik u yantal le jaʼ mantatsʼoʼ? Le Kʼiinoʼ ku beetik u chokotal le jaʼ yaan teʼ kʼáaʼnáaboʼ bey xan le yaan teʼ Luʼumaʼ, le jaʼ túunoʼ ku suut múuyalil. Cada añoeʼ le Kʼiinoʼ ku beetik u saʼapʼal u millonesil u litrosil jaʼ. Le jaʼ túunoʼ ku pʼáatal teʼ kaʼan óoliʼ diez kʼiinoʼoboʼ ku tsʼoʼokoleʼ ku kʼáaxal u jaʼil, beyoʼ ku kaʼa suut le jaʼ teʼ kʼáaʼnáab wa tuláakʼ tuʼuxoʼoboʼ. Lelaʼ mantatsʼ bey u yúuchloʼ yéetel ku yeʼesik bukaʼaj u naʼat yéetel u páajtalil Jéeoba (Job 36:27, 28; Ecl. 1:7).

7. ¿Baʼax ku péeksikoʼon k-beet Salmo 115:16?

⁷ Utiaʼal k-tsʼáaik cuenta bukaʼaj baʼaloʼob u siimajtoʼon Jéeoba teʼ Luʼumaʼ unaj k-tuukul tiʼ tuláakal le baʼaxoʼob u beetmoʼ (xok Salmo 115:16). Lelaʼ yaan u péeksikoʼon k-tsʼáa u graciasil tiʼ yoʼolal tuláakal le baʼaloʼob ku tsʼáaiktoʼonoʼ. K-tsʼáaik xan gracias tiʼ le kéen k-limpiokíint le tuʼux kajaʼanoʼonoʼ.

8. ¿Baʼaxten jach maʼalob bix beetaʼanik k-cerebro?

⁸ U cerebro máakeʼ jach maʼalob bix beetaʼanik. Káaj u formar le tiaʼanoʼon tu jobnel k-maamaeʼ, tsʼoʼoleʼ bey tsʼíibtaʼan le bix u bin u formaroʼ. Cada minuto máaneʼ joʼopʼ u  yantal xan u milesil u célulasil. Le máaxoʼob kaʼanchajaʼan u xokoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobeʼ tu cerebro máakeʼ yaan kex 100,000 millones neuronas, le célulaʼobaʼ chéen tu cerebro máak yaan. U aalil tuláakal le cerebrooʼ kilo y medio. Koʼoneʼex ilik jujunpʼéel tiʼ le bukaʼaj baʼaloʼob ku páajtal u beetik le cerebrooʼ.

9. ¿Baʼaxten ka creertik Dios tsʼáatoʼon u páajtalil k-tʼaan?

⁹ U páajtalil k-tʼaan. Tuukulnakoʼon tiʼ baʼaxoʼob ku yúuchul t-wíinklil kéen tʼaanakoʼon. Utiaʼal k-aʼalik junpʼéel tʼaaneʼ k-cerebroeʼ ku beetik u meyaj óoliʼ 100 jejeláas xiichʼoʼob, le yaan t-aakʼoʼ, t-kaal, u booxel k-chiʼ, k-kamaʼach yéetel k-tseem. Tuláakal le xiichʼoʼobaʼ tu tsoolol u péekoʼob utiaʼal u páajtal u naʼataʼal baʼax k-aʼalik. Tu añoil 2019, ilaʼabeʼ le chaambaloʼob táant u síijloʼoboʼ ku páajtal u naʼatkoʼob jujunpʼéel tʼaanoʼob. Lelaʼ ku yeʼesikeʼ jaaj le baʼax ku yaʼalik le máaxoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼoboʼ, ku yaʼalikoʼobeʼ desde kéen síijikoʼoneʼ yaantoʼon u páajtalil k-naʼatik yéetel k-kanik jejeláas idiomaʼob. Jeʼex k-ilkoʼ le u páajtalil k-tʼaanoʼ junpʼéel baʼal u siimajtoʼon Dios (Éxo. 4:11).

10. ¿Bix jeʼel k-tsʼáaik gracias tiʼ Dios yoʼolal u páajtalil k-tʼaaneʼ?

¹⁰ Junpʼéel bix jeʼel k-tsʼáaik gracias tiʼ Dios yoʼolal u páajtalil k-tʼaaneʼ, letiʼe ka k-tsol tiʼ le máaxoʼob creertik le evolución baʼaxten k-aʼalik Dios beet tuláakal baʼaloʼ (Sal. 9:1; 1 Ped. 3:15). Le máaxoʼob creertik le evoluciónoʼ u kʼáatoʼob ka k-creert chéen bey yanchajik tuláakal baʼaloʼ. Baʼaleʼ utiaʼal k-tsolik baʼaxten k-creertik Jéeoba beet le kaʼan yéetel le Luʼumoʼ jeʼel u páajtal u meyajtoʼon le Bibliaoʼ bey xan le baʼax ku yaʼalik le xookaʼ (Sal. 102:25; Isa. 40:25, 26).

11. ¿Baʼax uláakʼ eʼesik jach maʼalob beetaʼanil le cerebrooʼ?

¹¹ U páajtalil k-kʼaʼajsik le baʼaloʼoboʼ. Juntéenjeakeʼ juntúul científicoeʼ tu yaʼaleʼ wa ka tsʼíibtaʼak tuláakal le baʼaxoʼob ku kʼaʼajsik máakoʼ jeʼel u chupik 20 millones libroʼobeʼ. Baʼaleʼ bejlaʼeʼ ku tuklaʼaleʼ jeʼel u páajtal u kʼaʼajsik máak maas yaʼab baʼaloʼobeʼ. Tsʼoʼoleʼ yaan uláakʼ baʼal ku páajtal u beetik le cerebrooʼ. Koʼox ilik baʼaxiʼ.

12. ¿Baʼax páajtalil tsʼaʼan tiʼ wíinik?

¹² Chéen wíinik jeʼel u páajtal u kaanbal tiʼ le baʼaxoʼob uchaʼantiʼoʼ. K-kʼaʼajsik le baʼaxoʼob uchaʼantoʼonoʼ jeʼel u yáantkoʼon k-chʼaʼtukult k-beet baʼax maʼalobeʼ yéetel k-tojkíintik k-tuukul bey xan le baʼaxoʼob k-beetkoʼ (1 Cor. 6:9-11; Col. 3:9, 10). Tsʼoʼoleʼ jeʼel u páajtal k-kaʼansik k-conciencia u kʼaj óolt baʼax maʼalob bey xan baʼax maʼ maʼalobiʼ (Heb. 5:14). Jeʼel u páajtal xan k-kanik k-eʼes yaabilaj, utsil, chʼaʼ óotsilal bey xan k-beetik baʼax uts tu tʼaan Jéeobaeʼ.

13. Jeʼex u yaʼalik Salmo 77:11 yéetel 12, ¿bix k-eʼesik k-tsʼáaik gracias yoʼolal u páajtalil k-kʼaʼajsik wa baʼax?

 ¹³ Junpʼéel bix k-eʼesik k-tsʼáaik gracias tiʼ Dios yoʼolal u páajtalil k-kʼaʼajsik wa baʼaxeʼ, letiʼe kéen tuukulnakoʼon tiʼ bix tsʼoʼok u yáantkoʼon yéetel bix tsʼoʼok u líiʼsik k-óol Jéeobaoʼ. K-kʼaʼajsik lelaʼ yaan u yáantkoʼon k-creert jach tu jaajil yaan u kanáantkoʼon kéen kʼaʼabéetchajak (xok Salmo 77:11, 12; 78:4, 7). Uláakʼ bixeʼ letiʼe k-kʼaʼajsik bix tsʼoʼok u yáantkoʼon u maasil yéetel kéen k-tsʼáa u graciasil tiʼoboʼ. Le máaxoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobeʼ le máaxoʼob suuk u tsʼáaikoʼob u graciasiloʼ maas kiʼimak u yóoloʼob. Maʼalob xan ka k-beet jeʼex Jéeobaeʼ. Letiʼeʼ yaan baʼaloʼob ku chʼaʼtuklik maʼ u kʼaʼajsik. Kex jeʼel u páajtal u kʼaʼajsik tuláakal baʼax uchaʼaneʼ letiʼeʼ ku chʼaʼtuklik u perdonarkoʼon yéetel u tuʼubsik le baʼaxoʼob maʼ maʼalobtak k-beetmaj wa k-arrepentiroʼ (Sal. 25:7; 130:3, 4). Jéeobaeʼ u kʼáat xan ka k-perdonart yéetel ka k-tuʼubs le baʼaxoʼob ku beetaʼaltoʼonoʼ (Mat. 6:14; Luc. 17:3, 4).

14. ¿Bix jeʼel k-eʼesik k-tsʼáaik u graciasil tiʼ Jéeoba yoʼolal le cerebro u tsʼaamajtoʼonoʼ?

¹⁴ Utiaʼal k-tsʼáaik gracias tiʼ Jéeoba yoʼolal le cerebro u siimajtoʼonoʼ unaj u meyajtoʼon utiaʼal k-beetik baʼax uts tu tʼaan. Yaan máakoʼobeʼ maʼatech u beetkoʼob lelaʼ tumen tu juunaloʼob ku chʼaʼtuklikoʼob baʼax uts yéetel baʼax kʼaas. Baʼaleʼ le baʼax ku yaʼalik Jéeobaoʼ maas maʼalob tumen letiʼ beetmiloʼon (Rom. 12:1, 2). Wa k-beetik baʼax ku yaʼalikeʼ yaan u yantaltoʼon jeetsʼelil (Isa. 48:17, 18). Tsʼoʼoleʼ ku yantal u biilal k-kuxtal, k-alabartik Jéeoba yéetel k-kiʼimakkúuntik u yóol (Pro. 27:11).

15. ¿Baʼaxten k-aʼalik le Bibliaoʼ ku yeʼesik u yaabiltmoʼon Jéeoba?

¹⁵ Utiaʼal u yeʼesik u yaabiltmoʼoneʼ Jéeobaeʼ tu tsʼáajtoʼon le Bibliaoʼ. Tumen u kʼáat ka xiʼiktoʼon utsileʼ letiʼeʼ tu nuʼuktaj máakoʼob  utiaʼal ka u tsʼíibtoʼob. Ichil le Bibliaoʼ jeʼel u páajtal k-ojéeltik u núukil óoliʼ tuláakal le kʼáatchiʼob ku beetik wíinikoʼ: ¿Tuʼux u taal wíinik?, ¿baʼax oʼolal kuxaʼanoʼon? yéetel ¿baʼax ku taal u kʼiin u yúuchul? Jéeobaeʼ u kʼáat ka k-ojéelt le baʼaloʼobaʼ, le oʼolal desde úuchjeakileʼ tu beetaj u traducirtaʼal le Biblia ich jejeláas idiomaʼoboʼ. Bejlaʼeʼ le Bibliaoʼ traducirtaʼan tu túulisil wa chéen u jaats ich maas tiʼ 3,000 idiomaʼob. Minaʼan uláakʼ libro tsʼoʼok u traducirtaʼal yéetel u tʼoʼoxol jeʼex le Bibliaoʼ. Kex jeʼel tuʼuxak kajaʼan máak yéetel kex jeʼel baʼalak idioma ku tʼankeʼ jeʼel u páajtal u kanik baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ (ilawil le cuadro « Ku traducirtaʼal le Biblia tu luʼumil Áfricaoʼ»).

16. Jeʼex u yaʼalik Mateo 28:19 yéetel 20, ¿bix jeʼel k-tsʼáaik gracias tiʼ Dios yoʼolal le Bibliaoʼ?

¹⁶ ¿Bix jeʼel k-eʼesik k-tsʼáaik u graciasil yoʼolal le Bibliaoʼ? Letiʼe kéen k-xok sáamsamaloʼ, kéen tuukulnakoʼon tiʼ baʼax ku kaʼansik yéetel kéen k-beet baʼax ku yaʼalik. Tsʼoʼoleʼ k-tsʼáaik xan u graciasil tiʼ Jéeoba le kéen k-tsʼáa kʼaj óoltbil baʼax ku yaʼalik le Biblia tiʼ jeʼel bukaʼaj máakoʼob ku páajtaleʼ (Sal. 1:1-3; Mat. 24:14; xok Mateo 28:19, 20).

17. ¿Tiʼ baʼaxoʼob tsʼoʼok k-tʼaan teʼ xookaʼ, yéetel baʼax ken k-il tuláakʼ xookoʼ?

¹⁷ Teʼ xookaʼ tsʼoʼok k-tʼaan tiʼ óoxpʼéel baʼaloʼob u siimajtoʼon Jéeoba: le Luʼumoʼ, le cerebrooʼ yéetel le Bibliaoʼ. Baʼaleʼ yaan uláakʼ baʼaxoʼob u siimajtoʼon Jéeobaeʼ maʼ chíikaʼan u yilaʼaliʼ. Teʼ tuláakʼ xookoʼ yaan k-tʼaan tiʼ lelaʼ.