Síijen Países Bajos tu añoil 1948. Tuláakʼ añoeʼ in familiaeʼ bin kajtal São Paulo (Brasil). In taataʼobeʼ uts tu tʼaan kaʼach u binoʼob iglesia yéetel suuk u xokikoʼob le Biblia t-éetel le kéen tsʼoʼokok k-cenaroʼ. Tu añoil 1959, binoʼon kajtal Estados Unidos, tu estadoil Massachusetts.

Ocho u túulaloʼon kaʼach ichil in familia. Le oʼolal in papáeʼ yaʼab u meyaj utiaʼal u tsʼáaik baʼax kʼaʼabéettoʼon. Letiʼeʼ tu beetaj u comercianteil, meyajnaj tuʼux ku beetaʼal carreteraʼob bey xan tiʼ junpʼéel compañía aérea. Tuláakloʼon kiʼimak k-óol kaʼach yéetel le meyaj yaantiʼoʼ tumen yaʼab k-viajar tiʼ avión.

Tin paalileʼ yaʼab u téenel kaʼach kin tuklik baʼax ken in beet kéen nojochchajken. Jujuntúul tiʼ in amigoʼobeʼ binoʼob universidad yéetel uláakʼoʼobeʼ tu beetaj u soldadoiloʼob. Chéen baʼaleʼ teneʼ maʼ taak kaʼach in beetik in soldadoiliʼ tumen maʼ uts tin tʼaan in baʼateliʼ. Utiaʼal maʼ in beetik in soldadoileʼ tin chʼaʼtuklaj in bin universidad. Chéen baʼaleʼ jach u jaajileʼ teneʼ taak kaʼach in wáantik le máakoʼoboʼ tumen kin tuklikeʼ leloʼ jeʼel u taasikten kiʼimak óolaleʼ yéetel jeʼel u beetik u yantal u biilal in kuxtaleʼ.

Teʼ universidadoʼ, utschaj tin tʼaan le antropologíaoʼ tumen taak kaʼach in wojéeltik bix káajik le kuxtaloʼ. Teʼ escuelaoʼ le maestroʼoboʼ ku kaʼanskoʼob kaʼach le evoluciónoʼ yéetel u kʼáatoʼob ka k-kʼam le baʼaxoʼob ku kaʼanskoʼoboʼ. Chéen baʼaleʼ teneʼ jelaʼan kaʼach in wilik tumen jujunpʼéel tiʼ le baʼaxoʼob ku yaʼalikoʼoboʼ mix baʼal eʼesik wa jach jaaj beyoʼ.

Teʼ escuelaoʼ ku kaʼansaʼaleʼ utiaʼal u bin utsil tiʼ máakeʼ unaj u beetik jeʼel baʼaxak kʼaʼabéeteʼ kex kʼaas wa maʼ. Teneʼ kiʼimak in wóol kaʼach in bin tiʼ fiestaʼob yéetel in amigoʼob bey xan in drogarkinba. Chéen baʼaleʼ láayliʼ kaʼach kin wuʼuyik yaan baʼax ku bineltik tin kuxtaleʼ.

Teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ binen kajtal Bostoneʼ ka tin inscribirtinba tiʼ junpʼéel universidad. Utiaʼal in boʼotikin xookeʼ tin kaxtaj junpʼéel meyaj, kin beetik kaʼach tu kʼiinil in vacaciones, teʼeloʼ joʼopʼ in múul meyaj yéetel juntúul u testigo Jéeoba. Letiʼeʼ tu tsolajten u profecíail le siete tiempos ku yaʼalik Daniel capítulo 4, yéetel tu yeʼesajten kuxaʼanoʼon tu tsʼook kʼiinoʼob (Dan. 4:13-17). Teen túuneʼ tin wileʼ wa ku seguer in tsikbal tu yéeteleʼ yaan u kʼaʼabéettal in kʼexik in kuxtal. Leloʼ maʼ utschaj tin tʼaaniʼ, le oʼolal joʼopʼ in kaxtik baʼax in beet utiaʼal maʼ in tsikbal tu yéetel.

Teʼ universidadoʼ tin chʼaʼaj jujunpʼéel cursoʼob jeʼel u yáantken utiaʼal in bin in wáant le máaxoʼob kajaʼanoʼob América del Suroʼ. Kin tuklik kaʼacheʼ leloʼ jeʼel u taasik kiʼimak óolal teneʼ. Chéen baʼaleʼ jeʼex u máan le kʼiinoʼoboʼ tin wuʼuyaj láayliʼ yaan baʼax ku bineltik tin kuxtaleʼ, le oʼolaleʼ tin xúumpʼattaj in xook, chéen seis meses tin beetaj teʼ universidadoʼ.

Tu mesil mayo tiʼ 1970, binen Ámsterdam (Países Bajos) utiaʼal in meyaj teʼ compañía aérea tuʼux ku meyaj in papáoʼ. Bey túunoʼ páajchaj in viajar tiʼ jejeláas luʼumiloʼob yaan África, América del Norte yéetel Sur bey xan Asia yéetel Europa. Tin wilaj yaʼab nukuch problemas yaan teʼ luʼumiloʼoboʼ yéetel bey mix máak jeʼel u páajtal u yutskíintikoʼobeʼ. Chéen baʼaleʼ teneʼ taak kaʼach in beetik wa baʼax ka u taasten kiʼimak óolal. Le oʼolal tin chʼaʼtuklaj in suut Estados Unidos utiaʼal in kaʼa okol xook teʼ universidad tuʼux kin xook kaʼachoʼ.

Chéen baʼaleʼ tin tsʼáaj cuentaeʼ le universidadoʼ maʼ ten u yáanten yéetel le baʼax taak in beetkoʼ. Tumen kaʼapʼéelchajaʼan in tuukuleʼ tin kʼáataj áantaj tiʼ le maestro kaʼansik antropologíaoʼ. Letiʼ túuneʼ tu yaʼalajten: «¿Baʼax túun biilal ku seguer a xook? ¿Baʼaxten maʼ ta pʼatik?». Teneʼ kiʼimakchaj in wóoleʼ ka tin xúumpʼattaj le universidadoʼ, maʼ kʼaʼabéetchaj u yaʼalikten kaʼatéeniʼ.

Chéen baʼaleʼ láayliʼ kin wuʼuyik yaan baʼax ku bineltik ichil in kuxtaleʼ. Le oʼolal tin muchʼinba yéetel le hippieʼoboʼ, junjaats máakoʼob uts tu tʼaanoʼob ka yanak jeetsʼelil yéetel ka eʼesaʼak yaabilaj. Teen yéetel jujuntúul in amigoʼobeʼ puro aventón t-chʼaʼaj ka lukʼoʼon Estados Unidos tak ka kʼuchoʼon Acapulco (México). Le ka kʼuchoʼon teʼeloʼ pʼáatoʼon tuʼux yaan uláakʼ hippieʼob. Letiʼobeʼ bey mix baʼal chiʼichnakkúuntikoʼob kaʼacheʼ, chéen baʼaleʼ tu séebaʼanileʼ tin tsʼáaj cuentaeʼ bey minaʼan sentido tiʼ u kuxtaloʼobeʼ yéetel maʼ mantatsʼ kiʼimak u yóoloʼobiʼ. Tsʼoʼoleʼ tin wileʼ yaʼab tiʼ letiʼobeʼ ku tuusoʼob yéetel tu yorail kʼaʼabéeteʼ jeʼel u pʼatkoʼob máak tu juunaleʼ.

Teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ joʼopʼ in sen tuukul tiʼ junpʼéel baʼal taak in beetik desde tin chichnil. Desde  úuchjeakileʼ taak in beetkinba capitán tiʼ junpʼéel barco utiaʼal in viajar jejeláas tuʼuxoʼob. Chéen baʼaleʼ utiaʼal u páajtal in beetkeʼ kʼaʼabéetten kaʼach kex junpʼéel chan barco. U maʼalobileʼ juntúul in amigo ku kʼaabaʼtik Tomeʼ taak xan u beetik le jeʼeloʼ, le oʼolal t-chʼaʼtuklaj k-viajar tiʼ tuláakal yóokʼol kaab. Teneʼ taak kaʼach in kaxtik junpʼéel chan isla tuʼux mix máak ku gobernar yéetel jeʼel u páajtal u beetik máak jeʼel baʼaxak u kʼáateʼ.

Teen yéetel Tomeʼ káaj k-bin tak Arenys de Mar, naatsʼ Barcelona (España). Le ka kʼuchoʼon teʼeloʼ t-manaj junpʼéel chan barco junpʼíit maas tiʼ 9 metros u chowakil (31 pies) ku kʼaabaʼtik Llygra. Toʼon túuneʼ t-utskíintaj jujunpʼéel baʼaloʼob tiʼ. Tumen maʼ apuradoʼon utiaʼal k-kʼuchul tiʼ junpʼéel lugareʼ t-luʼsaj u motoril utiaʼal u páajtal k-bisik maas yaʼab jaʼ utiaʼal k-ukʼe. T-manaj xan kaʼapʼéel remoʼob de 5 metros utiaʼal u páajtal k-nuʼuktik le chan barco le kéen kʼuchkoʼon tiʼ jujunpʼéel mejen puertoʼoboʼ. Le ka kʼuch u kʼiinil túuneʼ binoʼon tak Seychelles, lelaʼ tiaʼan teʼ océano Índicooʼ. K-tukultmaj kaʼach k-baʼpachtik le playaʼob yaan tu chikʼinil Áfricaoʼ yéetel k-máan tu jáal cabo de Buena Esperanza (Sudáfrica). Utiaʼal maʼ k-saʼatleʼ k-nuʼuktikba kaʼach yéetel le estrellaʼoboʼ, jujunpʼéel mapaʼob, almanaqueʼob yéetel uláakʼ baʼaloʼob. Ku jaʼakʼal in wóol le kéen in wil kaʼach bix u páajtal k-nuʼuktikba chéen yéetel le baʼaloʼob jeʼeloʼ.

Chéen baʼaleʼ tu séebaʼanil t-tsʼáaj cuenta maʼ kun páajtal k-máan teʼ kʼáaʼnáab yéetel le chan barco yaantoʼonoʼ. Yaʼab u yokol kaʼach jaʼ ichil, kex 22 litros (6 galones) cada hora. Jeʼex tin waʼalaj tu káajbaloʼ le ka káaj junpʼéel kʼaʼamkach iikʼeʼ jach sajakchajen yéetel orarnajen kex tsʼoʼok u máan años maʼ in beetiʼ. Tin waʼalaj tiʼ Dioseʼ wa k-salvartikbaeʼ yaan in wilik in kʼaj óoltik. Le kʼaʼamkach iikʼoʼ xuʼuli yéetel le ka tsʼoʼokeʼ tin wilaj in béeykuntik le baʼax tin waʼaloʼ.

Teʼ súutukoʼ káaj in xokik le Bibliaoʼ. Teneʼ kiʼimak in wóol kaʼach le kulukbalen tin barco chúumuk tiʼ le mar Mediterráneooʼ, tuʼux yaan kayoʼob ku xikʼnaloʼob, delfínoʼob yéetel jeʼel tuʼuxak ku paakat máakeʼ bey minaʼan u xuul le kʼáaʼnáaboʼ. Le kéen áakʼabchajkeʼ uts tin tʼaan xan in paktik le kaʼan chuup yéetel estrellaʼoboʼ. Leloʼ ku maas áantken in creert kaʼacheʼ yaan juntúul Dios jach u yaabiltmaj le máakoʼob yanoʼob way Luʼumeʼ.

Le ka máan wa jaypʼéel semanaʼobeʼ kʼuchoʼon tu puertoil Alicante (España). Teʼeloʼ t-chʼaʼtuklaj k-konik le chan barco utiaʼal k-manik junpʼéel maas maʼaloboʼ, chéen baʼaleʼ leloʼ maʼ chéen chʼaʼabiliʼ tumen óoliʼ mix máak jeʼel u yóotik u man junpʼéel chan barco úuchben minaʼan u motoril yéetel ku yokol jaʼ tiʼeʼ. Pero u maʼalobileʼ yanchajten yaʼab tiempo utiaʼal in xokik le Bibliaoʼ.

Tin tsʼáaj cuentaeʼ le Bibliaoʼ ku tsolik bix jeʼel u yantal kiʼimak óolal tiʼ máakeʼ. Jaʼakʼ in wóol le ka tin wilaj tiʼ ku yaʼalik bakáan bix unaj u kuxtal máakiʼ. Le oʼolal joʼopʼ in tuklikeʼ baʼaxten yaʼab máakoʼob ku yaʼalikubaʼob cristianoʼobeʼ, taak teneʼ, maʼ t-beetik le baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ.

Tin chʼaʼtuklaj in kʼexik in kuxtal, le oʼolal xuʼul in drogarkinba. Joʼopʼ xan in tuklik: «Debe ser yaan máaxoʼob ku kuxtaloʼob jeʼex u yaʼalik le Bibliaoʼ». Tumen taak in kaxtikoʼobeʼ orarnajen tiʼ Dioseʼ ka tin kʼáatajtiʼ ka u yáanten in kaxtoʼob.

Utiaʼal in kaxtik u jaajil religióneʼ tin chʼaʼtuklaj in máan in wil tuʼux ku muchʼkubaʼob. Le táan in máan tu bejiloʼob Alicanteoʼ tin wilaj yaʼab temploʼob wa  iglesiaʼob. Chéen baʼaleʼ u maas yaʼabil tiʼ letiʼobeʼ ku meyajtiʼob imagenoʼob, le oʼolal chéen chʼaʼabil úuchik in wilik maʼ letiʼob u jaajil religióniʼ.

Junpʼéel tarde tu kʼiinil domingo le kulukbalen tiʼ junpʼéel montaña yaan aktáan tiʼ le kʼáaʼnáaboʼ joʼopʼ in xokik Santiago 2:1 tak 5 tuʼux ku yaʼalikeʼ maʼ unaj u yeʼesik u yutsil máak chéen tiʼ le máaxoʼob ayikʼaloʼoboʼ yéetel joʼopʼ in tuukul tiʼ leloʼ. Le táan in suut teʼ barcooʼ tin wilaj junpʼéel naj chíikaʼan ku muchʼkuba máakoʼob u adorartoʼob Diosiʼ, aktáantiʼeʼ tsʼíibtaʼan: «Naj tuʼux ku muchʼkuba u testigoʼob Jéeoba».

Teʼ súutukoʼ tin tuklaj: «Paʼatik in wokol utiaʼal in wilik bix ken u kʼamilen le máakoʼobaʼ». Le ka ookeneʼ minaʼan in xaanab, chowak in meʼex yéetel jaʼajaʼat in pantalón. Náatsʼ túun juntúul acomodador tin wiknaleʼ ka tu yaʼalajten ka kulaken yiknal juntúul koʼolel yaan u jaʼabil. Letiʼeʼ jach tu yeʼesaj u yutsil ten yéetel tu yáanten in kaxt le tekstoʼob ku yaʼalik le máax ku discursaroʼ. Le ka tsʼoʼok le muchʼtáambaloʼ jaʼakʼ in wóol xan tumen tuláakal le máaxoʼob saludartenoʼ jach utsoʼob. Juntúul tiʼ letiʼobeʼ tu yaʼalajten ka xiʼiken tu yotoch utiaʼal k-tsikbal tiʼ le Bibliaoʼ, chéen baʼaleʼ tumen maʼ in láaj xok le Bibliaoʼ tin waʼalajtiʼ: «Jeʼel in waʼaliktech baʼax kʼiineʼ». Pero desde teʼ kʼiin jeʼeloʼ maʼ tin perdertaj mix junpʼéel muchʼtáambaliʼ.

Le ka máan wa jaypʼéel semanaʼobeʼ binen tu yotoch le máax invitartenoʼ. Letiʼ túuneʼ tu tsolajten tuláakal le baʼax taak in wojéeltik tiʼ le Bibliaoʼ. Junpʼéel semana tiʼ leloʼ letiʼeʼ tu síiajten junpʼéel bolsa chuup yéetel jatsʼuts nookʼoʼob. Tu yaʼalajteneʼ le nookʼ jeʼeloʼ utiaʼal juntúul máak oksaʼab cárcel tumen jeʼex u yaʼalik le Bibliaoʼ letiʼeʼ u yaabiltmaj u yéet máakil yéetel maʼ tu yóotaj táakpajal tiʼ guerraiʼ (Isa. 2:4; Juan 13:34, 35). Teʼ súutukoʼ tin wuʼuyaj tsʼoʼok in kaxtik le máakoʼob jach tu jaajil ku beetkoʼob baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ. Pʼáat maʼ taak in kaxtik junpʼéel jatsʼuts isla tuʼux in kajtaliʼ, baʼaxeʼ taak kaʼach in maas xakʼalxoktik le Bibliaoʼ, le oʼolal tin chʼaʼtuklaj in suut Países Bajos.

Cuatro días viajarnajen de aventón tak ka kʼuchen tu kaajil Groninga (Países Bajos). Le ka kʼucheneʼ joʼopʼ in kaxtik meyaj. Le ka tin kʼáataj meyaj tiʼ junpʼéel carpinteríaeʼ tsʼaʼabten junpʼéel juʼun utiaʼal in núukik jujunpʼéel kʼáatchiʼob, le juʼunoʼ ku kʼáatik kaʼach máakalmáak in religión, teneʼ tin tsʼíibtaj: «U testigo Jéeoba». U yuumil le carpinteríaoʼ le ka tu xokeʼ jelpaj u yicheʼ, ka tu yaʼalajten: «Jeʼel in tʼankecheʼ», chéen baʼaleʼ maʼ tu tʼaneniʼ.

Le ka kʼuchen tuláakʼ junpʼéel carpinteríaeʼ tin kʼáataj tiʼ u yuumil wa maʼ kʼaʼabéet máax áantikiʼ.  Letiʼeʼ tu kʼáatajten tuʼux náakaʼan in xook yéetel wa yaan uláakʼ tuʼuxoʼob tsʼoʼok in meyaj. Teʼ súutukoʼ tin jáan aʼalajtiʼeʼ tsʼoʼok in wutskíintik in chan barco de cheʼ. Jaʼakʼ in wóol ka tu yaʼalajten: «Jeʼel u páajtal u káajal a meyaj bejlaʼa tardeeʼ, chéen baʼaleʼ maʼ in kʼáat ka a beet u yantal problemas way tallereʼ tumen teneʼ u testigoen Jéeoba yéetel kin wilik in beetik le baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ». Kiʼimak in wóol ka tin waʼalajtiʼ: «¡Bey xan teen!». Chéen baʼaleʼ tumen chowak in pool yéetel chowak in meʼexeʼ tu yaʼalajten: «Jeʼeloʼ jeʼel in tsʼáaiktech xook yéetel le Bibliaoʼ». Kiʼimak in wóol ka tin waʼalajtiʼ jeʼel in wóotkeʼ. Tin naʼataj baʼaxten bakáan maʼ tʼaʼanen meyaj tiʼ uláakʼ carpinteríaoʼ. Jéeobaeʼ táan bakáan u tsʼáaikten baʼax ku tsʼíiboltik in puksiʼikʼal (Sal. 37:4). Meyajnajen junpʼéel año tu carpintería le sukuʼunoʼ. Letiʼeʼ tu tsʼáajten xook teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ, le oʼolal tu mesil enero tiʼ 1974, okjaʼanajen.

Le ka máan junpʼéel meseʼ káaj in beetik in precursoril, leloʼ jach tu beetaj u kiʼimaktal in wóol. Tuláakʼ meseʼ binen Ámsterdam utiaʼal in wáantik junpʼéel grupo ich español táant u formar kaʼacheʼ. Teneʼ jach kiʼimak in wóol kaʼach in tsʼáaik xook ich español yéetel ich portugués. Tu mesil mayo tiʼ 1975, tsʼaʼaben in beet in precursor especialil. ¡Leloʼ junpʼéel nojoch privilegio!

Juntéenjeakileʼ teʼ múuchʼulil tuʼux yanoʼonoʼ kʼuch juntúul precursora especial ku kʼaabaʼtik Catharina. Le ka tsʼoʼok le muchʼtáambaloʼ tu presentartajtoʼon juntúul koʼolel ku xook tu yéetel, le koʼoleloʼ Bolivia u taal. Teen yéetel Catharinaeʼ t-chʼaʼtuklaj k-maas kʼaj óoltikba, le oʼolal joʼopʼ in túuxtik cartaʼob tiʼ yéetel letiʼeʼ ku núukik xan ten. Séebaʼan úuchik k-tsʼáaik cuenta le metas yaantenoʼ letiʼe bakáan yaantiʼ xanoʼ. Le oʼolal tsʼoʼok k-beel tu añoil 1976, yéetel t-beetaj k-precursor especialil tak tu añoil 1982 le ka invitartaʼaboʼon teʼ xook 73 tiʼ Galaadoʼ. Kiʼimakchaj k-óol ka túuxtaʼaboʼon África Oriental, teʼeloʼ cinco años meyajnajoʼon Mombasa (Kenia). Chéen baʼaleʼ tu añoil 1987, túuxtaʼaboʼon Tanzania, teʼeloʼ tsʼoʼok u pʼáatal kaʼach maʼ prohibido le meyaj k-beetkoʼ. Veintiséis años t-beetiʼ tsʼoʼoleʼ ka suunajoʼon Kenia.

Le in wáantik le máakoʼob u kanoʼob le baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ tsʼoʼok u taasikten kiʼimak óolal. Bejlaʼeʼ kin wuʼuyik yaan u biilal in kuxtal. Le yáax máax káaj u xook tin wéeteloʼ tin kaxtaj le táan in kʼaʼaytaj tu kaajil Mombasaoʼ. Teneʼ tin pʼataj kaʼapʼéel revista tiʼ, letiʼ túuneʼ tu yaʼalajten: «Le kéen tsʼoʼokok in xokikeʼ, ¿báan ken in beete?». Yoʼolal le baʼax tu yaʼaloʼ tuláakʼ semanaeʼ káaj in xokik tu yéetel le libro Usted puede vivir para siempre en el paraíso en la Tierra, táant kaʼach u jóoʼsaʼal ich suajilieʼ. Le ka máan junpʼéel añoeʼ okjaʼanaji yéetel tu beetuba precursor regular. Desde teʼ kʼiin jeʼeloʼ letiʼ yéetel u yataneʼ tsʼoʼok u yáantkoʼob óoliʼ 100 u túulal máakoʼob u kʼub u kuxtaloʼob tiʼ Jéeoba yéetel ka okjaʼanakoʼob.

Le ka tin naʼataj baʼax u biilal in kuxtaleʼ tin wuʼuyinba jeʼex le máak tu kaxtaj junpʼéel perla jach koʼoj u tojol le oʼolal tu konaj tuláakal baʼax yaantiʼ utiaʼal u manikeʼ (Mat. 13:45, 46). Teneʼ jach taak kaʼach in wáantik uláakʼ máakoʼob u yuʼuboʼob yaan u biilal u kuxtaloʼob. Teen yéetel in wataneʼ tsʼoʼok k-ilkeʼ Jéeobaeʼ jach ku bendecirtik le máaxoʼob meyajtikoʼ, le oʼolal ku yuʼubikoʼob jach yaan u biilal u kuxtaloʼob.