U Tʼaan Jéeobaeʼ kuxaʼan

Baʼaloʼob maʼalobtak ku kanaʼal tiʼ u Tsʼíibil Esdras

U TSʼÍIBIL Esdraseʼ ku chʼaʼajoʼoltik u tsikbalil u kaajil Israel tuʼux náak u tsolik u Kaʼa Tsʼíibil Crónicas. Esdras, le máax tsʼíib le libroaʼ, tu káajsaj yéetel u tsikbalil tuʼux ku yaʼalik Ciro, u reyil Persia, jeʼel u páajtal u suut le judíoʼob tu luʼumoʼoboʼ. Yéetel ku tsʼoʼokol tuʼux ku yaʼalik Esdras baʼax unaj u beetik le máaxoʼob tsʼoʼok u beeloʼob yéetel le táanxel luʼumiloʼoboʼ. U Tsʼíibil Esdraseʼ ku taasik u tsikbalil tiʼ baʼax úuch ichil setenta jaʼaboʼob, ku káajal tu jaʼabil 537 ku tsʼoʼokol 468 táanil tiʼ u taal Cristo.

Esdraseʼ tu tsʼíibtaj le libroaʼ utiaʼal u yeʼesik bix úuchik u jóoʼsik Jéeoba u kaajal tu luʼumil Babilonia utiaʼal ka u bisoʼob Jerusalén yéetel utiaʼal ka u chʼaʼajoʼoltoʼob u adoraroʼobiʼ. Le oʼolaleʼ, Esdraseʼ maases tʼaanaj chéen tiʼ le baʼaxoʼob úuch utiaʼal u béeykuntik Jéeoba le baʼax u yaʼalmoʼ. Tʼaanaj xan tiʼ bix úuchik u jel líiʼsaʼal le templooʼ yéetel bix úuchik u kaʼa chʼaʼajoʼoltaʼal u adorartaʼal Jéeoba, kex yanchaj máakoʼob taakchaj kaʼach u xuʼulsikoʼob le meyajoʼ yéetel kex yaan kʼiin le israelitaʼoboʼ tu beetoʼob baʼax maʼ utstutʼaan Diosiʼ. Toʼoneʼ yaan xan k-jóoʼsik utsil tiʼ u Tsʼíibil Esdras tumen kuxaʼanoʼon tu kʼiinil tuʼux yaʼab máakeʼ táan u kanik u adorartoʼob Jéeoba jeʼex u kʼáateʼ. Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ teʼ kʼiinoʼobaʼ yaʼab máakoʼob táan u naʼakloʼob teʼ «wits tuʼux yaan u [templo] Yuumtsil[oʼ]», yéetel le Luʼumaʼ taʼaytak u «chuʼupu[l] yéetel u nojbeʼenil Yuumtsil» (Isaías 2:2, 3; Habacuc 2:14).

KU JEL LÍIʼSAʼAL LE TEMPLOOʼ

(Esdras 1:1–6:22)

Ka tu yaʼalaj Ciro jeʼel u páajtal u jóokʼol le israelitaʼoboʼ, jóokʼ óoliʼ 50,000 utúulal yáanal u nuʼuktaj le gobernador Zorobabel, kʼaj óolaʼan xan yéetel le kʼaabaʼ Sesbasar. Ka kʼuchoʼob Jerusaleneʼ tu séebaʼanil tu líiʼsoʼob upʼéel altar utiaʼal u kʼubkoʼob kíimsbil baʼalcheʼob tiʼ Jéeoba.

Upʼéel jaʼab kʼuchkoʼob ka tu beetoʼob u chuumpakʼiloʼob le naj utiaʼal Jéeobaoʼ. Baʼaleʼ le máaxoʼob pʼekmiloʼoboʼ tu beetoʼob tuláakal utiaʼal u yilkoʼob u xuʼulsikoʼob le meyajoʼ, ka máan kʼiineʼ tu beetoʼob u jeʼelsaʼal le meyaj tumen u reyil Persiaoʼ. Le profeta Ageo yéetel Zacaríaseʼ tu líiʼsoʼob u yóol le kaaj utiaʼal ka u chʼaʼajoʼoltoʼob u meeyjil le templo kex aʼalaʼan tumen le rey maʼ u beetaʼaloʼ. Ka tsʼoʼokeʼ le máaxoʼob pʼekmiloʼoboʼ tu yojéeltoʼob Ciro aʼalmij ka beetaʼak le meyajoʼ ka xuʼul u jeʼelskoʼob. Ka aʼalaʼab ka kaxtaʼak le úuchben tsʼíiboʼob yaan Babiloniaeʼ kaxtaʼab upʼéel juʼun ku tʼaan tiʼ baʼax u yaʼalmaj Ciro «tu yoʼolal u [templo Jéeoba] yaan Jerusalén» (Esdras 6:3). Ka tsʼoʼokeʼ séeb úuchik u tsʼoʼoksaʼal le templooʼ.

U núukil kʼáatchiʼob:

1:3-6. ¿Minaʼan wa u oksaj óolal kaʼach le israelitaʼob maʼ suunajoʼob Jerusalenoʼ? Maʼ xaaneʼ yanoʼobeʼ maʼ suunajoʼobiʼ tumen maas u tsʼaamoʼob táanil u kaxtikoʼob ayikʼalil wa tumen maʼ u yaabiltmajoʼob Jéeobaiʼ, baʼaleʼ maʼ tuláakal pʼáatoʼob yoʼolal lelaʼ. Yáaxeʼ utiaʼal u kʼuchul máak Jerusaleneʼ kʼaʼabéet u xíimbaltik 1,600 kilómetros, maʼ xaaneʼ ku bisik tiʼ máak  cuatro wa cinco meses. Tsʼoʼoleʼ kʼaʼabéet kaʼach máakoʼob muʼukʼaʼantakoʼob utiaʼal u jel líiʼskoʼob upʼéel kaaj tsʼoʼok setenta jaʼaboʼob pʼaʼatak. Bey túunoʼ yaʼabeʼ maʼ páajchaj u suutoʼobiʼ, tumen yanoʼobeʼ kʼojaʼanoʼob, wa chʼijaʼanoʼob, wa yoʼolal u familiaʼob wa yoʼolal uláakʼ baʼaloʼob.

2:43. ¿Máax kaʼach le netineoʼoboʼ? Máakoʼob maʼ israelitaʼob ku meyajoʼob kaʼach teʼ templooʼ. Ichil le máakoʼobaʼ tiaʼan kaʼach u chʼiʼibal le gabaonitaʼob kuxlajoʼob tu kʼiiniloʼob Josueoʼ bey xan le máaxoʼob «tsʼaʼaboʼob tumen David yéetel tumen le u nuukiloʼob u j-meyajoʼob le j-levitaʼoboʼ» utiaʼal áantaj teʼ templooʼ (Esdras 8:20).

2:55. ¿Máax u paalal le máaxoʼob ku meyajoʼob kaʼach tiʼ Salomonoʼ? Letiʼobeʼ maʼ israelitaʼob kaʼachiʼ, baʼaleʼ tsʼaʼab nukuch meyaj u beetoʼob tu templo Jéeoba. Maʼ xaaneʼ letiʼobeʼ tu beetubaʼob escribailoʼob, copistaʼob wa uláakʼ meyajoʼob ku beetaʼal kaʼach teʼ templooʼ.

2:61-63. Le israelitaʼob suunajoʼob tu luʼumoʼoboʼ, ¿yaan wa kaʼach tiʼob le urim yéetel le tumin ku meyaj kaʼach utiaʼal u yojéeltaʼal baʼax u kʼáat Jéeoba ka beetaʼakoʼ? Le máaxoʼob tu yaʼaloʼob tiʼ u taaloʼob tu chʼiʼibal le sacerdoteʼob, baʼaleʼ maʼ tu kaxtajoʼob u kʼaabaʼob tu tsʼíibil juʼunil u láakʼtsililoʼoboʼ, maʼ xaaneʼ meyajnajtiʼob le urim yéetel le tumin utiaʼal u yeʼesikoʼob jach jaaj baʼax ku yaʼalikoʼoboʼ. Baʼaleʼ Esdraseʼ maʼatech u yaʼalik wa meyajnajtiʼob. Le Bibliaoʼ maʼatech u kaʼa chʼaʼachiʼitik le urim yéetel le tuminoʼ. Le judíoʼoboʼ ku tuklikoʼobeʼ ka xuʼulsaʼab tiʼ le templooʼ yaan Jerusalén tu jaʼabil 607 táanil tiʼ u taal Cristooʼ xuʼulsaʼab xan tiʼ le urim yéetel le tuminoʼ.

3:12. ¿Baʼaxten okʼolnaj le máakoʼob nuxibtakoʼob u yilmoʼob le úuchben templooʼ? Maʼ xaaneʼ kʼaʼajtiʼob bukaʼaj jaʼtsil kaʼach le templo tu beetaj Salomonoʼ. Le u chuumpakʼiloʼob le túumben templo ku beetaʼaloʼ «mix baʼal [u yilkoʼob] tu tséel le yáaxoʼ» (Ageo 2:2, 3). Le bukaʼaj meyaj ken u beetoʼoboʼ, ¿jeʼel wa kaʼach u beetik u yilaʼal le túumben templo jeʼex le úuchbenoʼ? Maʼ xaaneʼ lelaʼ tu beetaj u lúubul u yóoloʼob, le oʼolal okʼolnajoʼob.

3:8-10; 4:23, 24; 6:15, 16. ¿Jaypʼéel jaʼab tu bisaj u jel líiʼsaʼal le templooʼ? U chuumpakʼiloʼob le templooʼ beetaʼab teʼ jaʼab 536 táanil tiʼ u taal Cristo, «tu kaʼapʼéel jaʼabil kʼuchkoʼob Jerusalén». U meeyjil le templooʼ jeʼelsaʼab tu kʼiiniloʼob rey Artajerjes teʼ jaʼab 522, yéetel chʼaʼajoʼoltaʼab teʼ jaʼab 520, tu kaʼapʼéel jaʼab káajak u reinar Daríooʼ. Le templooʼ tsʼoʼoksaʼab teʼ jaʼab 515, tu seis jaʼabil káajak u reinar Darío (ilaʼak le cuadro ku kʼaabaʼtik «U reyiloʼob Persia tu jaʼabil 573 tak 467 táanil tiʼ u taal Cristo»). Bey túunoʼ óoliʼ veinte jaʼab tu bisaj u jel líiʼsaʼal le templooʼ.

4:8–6:18. ¿Baʼaxten ich arameo tsʼíibtaʼab le versiculoʼobaʼ? Tumen teʼ versiculoʼobaʼ tiʼ tsʼíibtaʼan u copiai le cartaʼob tu túuxtaj le gobernadoroʼob tiʼ le reyoʼoboʼ yéetel tiʼ xan tsʼíibtaʼan le baʼax núukaʼab tiʼoboʼ. Esdraseʼ tu copiartaj tiʼ úuchben libroʼob tsʼíibtaʼan ich arameo, le tʼaan ku tʼanik kaʼach le j-koonoloʼob  yéetel le gobernadoroʼoboʼ teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ. Uláakʼ versiculoʼob tsʼíibtaʼab xan ich arameoeʼ: Esdras 7:12-26, Jeremías 10:11 yéetel Daniel 2:4 u tsʼook xéetʼ tak 7:28.

Baʼaxoʼob ku kaʼansiktoʼon:

1:2. Le baʼax tu yaʼalaj Isaías doscientos jaʼaboʼob táanil tiʼ u yúuchuloʼ béeychaji. (Isaías 44:28) Tuláakal baʼax ku yaʼalik Jéeobaeʼ ku béeychajal.

1:3-6. Jeʼex tu beetaj le israelitaʼob pʼáatoʼob Babiloniaoʼ bejlaʼeʼ yaʼab j-jaajkunajoʼob maʼ tu páajtal u beetik u j-táanilkunsajiloʼob wa u binoʼob kajtal tuʼux maas kʼaʼabéet áantajeʼ, ku tsʼáaikoʼob áantaj tiʼ le sukuʼunoʼob jeʼel u páajtal u beetikoʼoboʼ. Yéetel ku tsʼáaikoʼob baʼax yantiʼob utiaʼal u kʼaʼaytaʼal le maʼalob péektsil tuláakal tuʼuxoʼ.

3:1-6. Le israelitaʼob suunajoʼoboʼ tu yáax kʼuboʼob tiʼ Jéeoba kíimsbil baʼalcheʼob tu siete mesil le jaʼab 537 táanil tiʼ u taal Cristooʼ (mes Tisri, Septiembre tak octubre). Tu cinco mesil le jaʼab 607 (mes Ab, Julio tak Agosto), rey Nabucodosoreʼ ook u baʼatelt u kaajil Jerusalén, kaʼapʼéel mes túun okokeʼ pʼáat mix máak kajaʼan Jerusalén (2 Reyes 25:8-17). Le setenta jaʼaboʼob aʼalaʼan kun pʼáatal Jerusalén minaʼan u kajnáaliloʼoboʼ jach bey úuchikoʼ (Jeremías 25:11; 29:10). Jeʼex túun k-ilkoʼ tuláakal baʼax ku yaʼalik Jéeobaeʼ ku béeytal.

4:1-3. Le israelitaʼob suunajoʼob tu luʼumoʼoboʼ maʼ tu chaʼaj u yáantaʼaloʼob utiaʼal ka u jel líiʼsoʼob le templo tumen le máaxoʼob ku adorarkoʼob yaanal diosoʼoboʼ (Éxodo 20:5; 34:12). Teʼ kʼiinoʼob xanaʼ le máaxoʼob meyajtik Jéeobaoʼ maʼatech u nupkubaʼob adorar yéetel le máaxoʼob ku meyajtikoʼob yaanal diosoʼoboʼ.

5:1-7; 6:1-12. Jéeobaeʼ jeʼel u páajtal u yáantik u kaajal utiaʼal ka xiʼik utsil tiʼobeʼ.

6:14, 22. Wa k-jach kʼubik óol k-beet baʼax u kʼáat Jéeobaeʼ, yaan k-lúubul utsil tiʼ yéetel yaan u kiʼikiʼtʼantkoʼon.

6:21. Le samaritanoʼob kajaʼanoʼob kaʼach Jerusalén yéetel le israelitaʼob u náachkuntmubaʼob kaʼach tiʼ Jéeobaoʼ, ka tu yiloʼob bix u bin u meeyjul le templooʼ tu kʼexaj bix u kuxtaloʼob. Toʼoneʼexeʼ, ¿maʼ wa xan unaj jach k-kʼubik óol beet le meyaj u tsʼaamajtoʼon Diosoʼ?

ESDRASEʼ KU KʼUCHUL JERUSALÉN

(Esdras 7:1–10:44)

Tiaʼanoʼon teʼ jaʼab 468, le templo jel líiʼsaʼaboʼ, tsʼoʼok u máan cincuenta jaʼaboʼob kʼubaʼak tiʼ Jéeoba. Esdras yéetel jujuntúul tiʼ le israelitaʼob pʼáatoʼob Babiloniaoʼ, binoʼob Jerusalén yéetel tu bisoʼob le taakʼin tsʼaʼab utiaʼal u templo Jéeobaoʼ. ¿Baʼax tu yiloʼob tu kaajil Jerusalén ka kʼuchoʼob?

U nuuktakiloʼob le kaajoʼ tu yaʼaloʼob tiʼ Esdras: «Le j-israelitaʼoboʼ, bey xan le j-kʼiinoʼob yéetel le j-levitaʼoboʼ, maʼ u tselubaʼob tiʼ u kajnáaliloʼob le luʼumaʼ, [...] kex tumen kʼaas u kuxtaloʼob le maʼ oksaj óoloʼoboʼ». Tsʼoʼoleʼ, «máaxoʼob yáax siʼipilnajoʼob tiʼ le kʼebanoʼobaʼ u nuukiloʼob yéetel u j-méekʼtáanoʼob» (Esdras 9:1, 2). Esdraseʼ jach lúub u yóol yoʼolal le baʼaloʼobaʼ ka túun aʼalaʼab tiʼ ka muʼukʼanchajak u yóol (Esdras 10:4). Ka tsʼoʼokeʼ Esdraseʼ tu yaʼalaj baʼax unaj u beetaʼal, le israelitaʼob túunoʼ tu beetoʼob.

U núukil kʼáatchiʼob:

7:1, 7, 11. Le rey Artajerjes ku yaʼalik le versiculoʼobaʼ, ¿letiʼ wa beet u jeʼelsaʼal u meeyjul le templooʼ? Maʼatech. Artajerjeseʼ, upʼéel kʼaabaʼ tsʼaʼab tiʼ kaʼatúul reyoʼob persaʼob. Utúuleʼ Bardiya (wa maʼ xaaneʼ Gaumata), le máax beet u jeʼelsaʼal u meeyjul le templo tu jaʼabil 522 táanil tiʼ u taal Cristooʼ. Le Artajerjes ku gobernar tu kʼiinil Esdrasoʼ, Artajerjes Longimano.

7:28–8:20. Ka bin Esdras Jerusaleneʼ, ¿baʼaxten yaʼab tiʼ le israelitaʼob pʼaatloʼob Babiloniaoʼ maʼ tu yóotoʼob bin tu yéeteliʼ? Kex tsʼoʼok sesenta jaʼaboʼob suunak le u yáax jaats israelitaʼob tu luʼumil Jerusalenoʼ, láayliʼ maʼ yaʼab máakoʼob kajaʼanoʼobeʼ. U binoʼob kajtal kaʼach tu kaʼatéen Jerusaleneʼ bey jel káajal ken u beetoʼobeʼ yéetel yaan u máanskoʼob yaʼab talmiloʼob. Maʼ xaaneʼ le bix yanik u kaajil Jerusalén teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ, jeʼel u beetik u máansik óotsilil le israelitaʼob ayikʼalchajoʼob tu kaajil Babiloniaoʼ. Tsʼoʼoleʼ kʼaʼajaktoʼoneʼ jach náach yanil u kaajil Jerusalén tiʼ Babilonia. Le israelitaʼob ken u chʼaʼatukloʼob kaʼach u suutoʼoboʼ, kʼaʼabéet u  jach kʼubmaj u yóoloʼob tiʼ Jéeoba, u jach yaabiltmoʼob le jaajil adoracionoʼ yéetel maʼ saajkoʼob suut tu kaajil Jerusaleniʼ. Esdraseʼ líikʼ u yóol bin Jerusalén tumen áantaʼab tumen Jéeoba. Esdras xaneʼ úuchik u líiʼsik u yóoloʼobeʼ, 1,500 familiaʼob —maʼ xaaneʼ 6,000 máakoʼob— tu líiʼsubaʼob utiaʼal bin tu kaajil Jerusalén. Ka tsʼoʼokeʼ bin xan tu yéeteloʼob 38 levitaʼob yéetel 220 netineoʼob.

9:1, 2. ¿Jeʼel wa u taasik kaʼach talmil tiʼob u tsʼoʼokol u beeloʼob yéetel máaxoʼob maʼ israelitaʼobiʼ? Le israelitaʼoboʼ kʼaʼabéet kaʼach u kanáantkoʼob maʼ u kʼaskúuntaʼal le adoración ku tsʼáaikoʼob tiʼ Jéeobaoʼ, tumen tu chʼiʼibaloʼob kun taal le Mesíasoʼ. Le oʼolaleʼ wa ku tsʼoʼokol u beeloʼob kaʼach yéetel máaxoʼob maʼ israelitaʼobeʼ jeʼel u beetik kaʼach u kʼastal le adoracionoʼ. Yéetel jeʼel u beetik kaʼach u káajal u kuxtaloʼob jeʼex u beetik le máakoʼob maʼatech u adorartikoʼob Jéeobaoʼ. Maʼ xaaneʼ jeʼel tak u beetik kaʼach u xuʼulul u adorartaʼal Jéeobaeʼ. Wa ku yúuchul lelaʼ, ¿máaxoʼob kun páaʼtik le Mesíasoʼ? Le oʼolal Esdraseʼ jach lúub u yóol ka tu yilaj baʼax ku beetaʼaliʼ.

10:3, 44. Ka tojolchʼintaʼab le atantsiloʼoboʼ, ¿baʼaxten tak le paalal tojolchʼintaʼaboʼoboʼ? Tumen wa ka pʼáatak kaʼach le paalaloʼoboʼ, le maamatsiloʼoboʼ maʼ xaaneʼ jeʼel u suutoʼob u yil u paalaloʼobeʼ, tsʼoʼoleʼ u suukaʼanileʼ letiʼe maamatsil kanáantik le mejen paalaloʼoboʼ.

Baʼaxoʼob ku kaʼansiktoʼon:

7:10. Esdraseʼ tu kaʼansajtoʼon u kʼaʼabéetil k-xokik mantatsʼ le Biblia yéetel bix jeʼel k-kaʼansik uláakʼ máakoʼobeʼ. Táanil tiʼ u xokik u ley Jéeobaeʼ, Esdraseʼ ku kʼáatik u yáantaj Jéeoba. Esdraseʼ tu tsʼáaj ichil u kuxtal le baʼaxoʼob tu xokoʼ yéetel tu yilaj u kaʼansik tiʼ uláakʼ máakoʼob.

7:13. Jéeobaeʼ u kʼáat máakoʼob jeʼel u adorarkoʼob tu jaajil u yóoloʼobeʼ.

7:27, 28; 8:21-23. Esdraseʼ u yojel Jéeoba áante, le oʼolaleʼ táanil tiʼ u bin tu kaajil Jerusaleneʼ tu kʼáat óoltaj tiʼ Jéeoba ka áantaʼak, tsʼoʼoleʼ kex yaan talmil kaʼach ken u aktáanteʼ maʼ tu chʼaʼaj saajkiliʼ. Le baʼax tu beetaj Esdrasoʼ jach yaʼab baʼaloʼob ku kaʼansiktoʼon.

9:2. Unaj k-chʼaʼatuklik u tsʼoʼokol k-beel chéen yéetel máaxoʼob ku meyajtikoʼob Dios (1 Corintoiloʼob 7:39).

9:14, 15. U biskuba máak yéetel máaxoʼob maʼatech u meyajtikoʼob Jéeobaeʼ jeʼel u beetik u náachtal máak tiʼ letiʼeʼ.

10:2-12, 44. Le israelitaʼob tsʼoʼok u beeloʼob yéetel koʼoleloʼob maʼatech u meyajtikoʼob Jéeobaoʼ yaachaj u yóoloʼob yoʼolal le baʼax tu beetoʼoboʼ yéetel tu tojkíintaj u kuxtaloʼob. Le baʼax tu beetoʼobaʼ jach maʼalob ilaʼabik tumen Jéeoba.

Jéeobaeʼ ku béeykuntik tuláakal baʼax ku yaʼalik

U libroi Esdraseʼ yaʼab baʼaloʼob ku kaʼansiktoʼon. Jéeobaeʼ, jach jeʼex u yaʼalmiloʼ tu jóoʼsaj le israelitaʼob tu luʼumil Babilonia utiaʼal ka u chʼaʼajoʼoltoʼob u adorarkoʼob. ¿Máasaʼ lelaʼ ku beetik u maas muʼukʼantal k-oksaj óolal tiʼ Jéeoba yéetel tiʼ le baʼaxoʼob u yaʼalmaj u beetkoʼ?

Tuukulnakoʼon tiʼ le máaxoʼob tu beetoʼob baʼaloʼob maʼalobtak chʼaʼachiʼitaʼaboʼob teʼ libroaʼ. Jeʼex Esdras yéetel le israelitaʼob suunajoʼob tu yéetel utiaʼal u chʼaʼajoʼoltoʼob u adorarkoʼob Jéeobaoʼ. Le libro xanaʼ ku tʼaan tiʼ le máakoʼob táanxel luʼumiloʼob tu kʼubaj u yóoloʼob u meyajtoʼob Diosoʼ yéetel tiʼ le máaxoʼob tu tojkíintaj u kuxtaloʼoboʼ. Jeʼex túun k-ilkoʼ, le baʼax ku kaʼansik u libroi Esdraseʼ ku yeʼesik jach tu jaajil kuxaʼan u Tʼaan Dios yéetel yaan u páajtalil (Hebreob 4:12).

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 3]

REYOʼOB PERSAʼOB ANCHAJOʼOB TU JAʼABIL 537 TAK 467 TÁANIL TIʼ U TAAL CRISTO

Ciro el Grande (Esdras 1:1) kíim tu jaʼabil 530

Cambises (Asuero) (Esdras 4:6) 530-522

Artajerjes (Bardiya (Esdras 4:7) 522 (Kíimsaʼab ka

tsʼoʼok wa Gaumata) siete meses u reinar)

Darío I (Esdras 4:24) 522-486

Jerjes (Asuero) * 486-475(Reinarnaj yéetel

Darío I tu jaʼabil

496 tak 486)

Artajerjes Longimano (Esdras 7:1) 475-424

[Tsolajil]

[Foto]

Asuero

[Foto yaan teʼ táan juʼun 4]

Ciro

[Foto yaan teʼ táan juʼun 4]

Upʼéel tuunich tu beetaʼab u tsʼíibtaʼal tumen Ciroeʼ ku yaʼalikeʼ suuk u chaʼabal u suut tu luʼumoʼob le máaxoʼob palitsiltaʼanoʼoboʼ

[Máax tsʼáaik le fotooʼ]

Tuunich: foto tsʼaʼab tumen Museo Británico

[Foto yaan teʼ táan juʼun 6]

¿Baʼaxten jach maʼalob u kaʼansaj kaʼach Esdras?