U kaxtaʼal u núukil kʼáatchiʼob úuch taakak u yojéeltaʼal u núukil

LAURA Fermi, u yatan Enrico Fermi, utúul científico jach kʼaj óolaʼaneʼ, tu yaʼalaj: «Máax maas yaʼab baʼal u yojleʼ maas maʼalob yanil tiʼ máax maʼ yaʼab baʼal u yojliʼ». Baʼaleʼ yaan wal máax jeʼel u yaʼalikeʼ upʼéel baʼax maʼ u yojel máakeʼ maʼ tu beetik kʼaas. Baʼaleʼ, le baʼax tu yaʼalaj Fermioʼ jach jaaj, lelaʼ bey tsʼoʼok u yilaʼaloʼ maʼ chéen tiʼ baʼaloʼob yaan yil yéetel cienciaiʼ tak tiʼ baʼaloʼob yaan yil yéetel u kuxtal máak. Ichil yaʼabach jaʼaboʼobeʼ, yaʼab máakoʼobeʼ, tumen maʼ u kʼaj óoloʼob u jaajileʼ, bey tsʼoʼok u máanoʼob ich éekʼjochʼeʼenileʼ, letiʼobeʼ ku beetkoʼob baʼaloʼob kʼaastak yéetel maʼatech u meyajtkoʼob Dios jeʼex u kʼáateʼ (Efesoiloʼob 4:18).

Le oʼolaleʼ, yaan máakoʼobeʼ tsʼoʼok u jach tsʼáaik u yóoloʼob u kaxtoʼob u núukil kʼáatchiʼob jeʼex leloʼobaʼ, ¿baʼaxten kuxaʼanoʼon? Yéetel ¿baʼax ku taal u kʼiin toʼon? Letiʼob túuneʼ jejeláas tuʼux ku kaxkoʼob u núukil. Koʼoneʼex ilik jujumpʼéeliʼ.

Ku kaxkoʼob teʼ religionoʼoboʼ

Ku yaʼalaʼaleʼ, Siddhārtha Gautama, le máax káajs le budismooʼ, jach ku yaatal u yóol ikil u yilik u muʼyaj yéetel u kíimil le máakoʼob kaʼachoʼ. Le oʼolaleʼ bin u kʼáat tiʼ u nuuktakil le hinduʼob, ka áantaʼak u kaxt «u bejil u jaajiloʼ», letiʼob túuneʼ tu yaʼaloʼob tiʼ ka u beet yoga yéetel ka u láaj pʼat paachil tuláakal u tsʼíibolaloʼob. Letiʼ túuneʼ tu chʼaʼatuklaj u kʼubikuba meditar utiaʼal u kaxtik u núukil u kʼáatchiʼob.

Yaan máakoʼob xaneʼ ku drogartkubaʼob utiaʼal u yilkoʼob wa jeʼel u kʼuchul u kaxtoʼob u núukil u kʼáatchiʼobeʼ. Jeʼex le máakoʼob ku binoʼob teʼ Iglesia Indígena Americanaoʼ ku yaʼalikoʼobeʼ le peyoteoʼ (upʼéel clase cactus jeʼel u drogatik máakeʼ) «ku yáantik máak utiaʼal ka kʼuchuk u naʼat le baʼaxoʼob maʼ ojéelaʼanoʼ».

Jean-Jacques Rousseau, utúul filósofo franciai kuxlaj teʼ siglo 18, ku tuklik kaʼacheʼ tuláakal máax ku jach kʼubik u yóol u kaxt u jaajileʼ, yaan u yáantaʼal tumen Dios utiaʼal ka u kaxte. Baʼaleʼ, ¿bix kun áantbil? Kʼaʼabéet u yuʼubik «le baʼax ku yaʼalik Dios ichil u puksiʼikʼaloʼ». Letiʼeʼ, tu libro ku kʼaabaʼtik Emilio o de la educación, tu yaʼalaj xaneʼ le baʼax ku yaʼalik toʼon k-tuukul yéetel k-puksiʼikʼaloʼ, «letiʼe baʼax maas maʼalob jeʼel u biskoʼon kʼaj óolt u jaajiloʼ maʼ letiʼe jejeláas baʼaloʼob ku yaʼalaʼal tumen u maasil máakoʼoboʼ».

Ku kaxkoʼob chéen tiʼ u tuukuloʼob

Yaʼab tiʼ u yéet kʼiiniloʼob Rousseaueʼ maʼ bey u tuukuloʼob jeʼex letiʼeʼ. Jeʼex Voltaire, u yéet luʼumileʼ, ku yaʼalik kaʼacheʼ le religionoʼ maʼ tu bisik máak u kaxt u núukil u kʼáatchiʼob, baʼaxeʼ tu yoʼolaleʼ u kajnáaliloʼob Europaeʼ ichil yaʼab jaʼaboʼobeʼ maʼ kʼuch u kʼaj óoltoʼob yaʼab baʼaloʼobiʼ, tu oksaj óoltoʼob baʼaloʼob maʼ jaajtakiʼ yéetel mix baʼal maʼalob u yilkoʼob kaʼachiʼ, le kʼiinoʼobaʼ kʼaj óoltaʼab bey Edad del Oscurantismo.

 Jeʼex u kajnáaliloʼob Europa kaʼacheʼ, Voltaireiʼ ku yaʼalikeʼ chéen tu tuukul máak jeʼel u kaxtik u núukil u kʼáatchiʼobeʼ, lelaʼ kʼuch kʼaj óoltbil bey Ilustración. Le máaxoʼob xan ku tuukuloʼob jeʼex letiʼoʼ, ku yaʼalikoʼob jeʼex le úuchben griegoʼoboʼ, chéen tu tuukul máak yéetel tiʼ le ciencia jeʼel u kaxtik máak u núukil u kʼáatchiʼoboʼ. Bernard de Fontenelle, uláakʼ utúul máak kaʼach ku tuukul jeʼex Voltaireiʼ, tu yaʼaleʼ le páajtalil yaan tiʼ máak utiaʼal u tuukuloʼ yaan u bisik máak «tiʼ upʼéel siglo tuʼux jach kun sáasiltal u naʼat, le oʼolal wa ka keʼetek yéetel uláakʼ sigloʼobeʼ yaan u pʼáatloʼob bey ich éeʼjochʼeʼenileʼ» (Encyclopædia Britannica).

Leloʼobaʼ chéen jujumpʼéel tiʼ le baʼaxoʼob ku yaʼalik le máakoʼob úuch joʼopʼok u kaxtik u núukil u kʼáatchiʼoboʼ. Baʼaleʼ, ¿yaan wa upʼéel baʼax maas maʼalob jeʼel u yáantkoʼon k-kaxt u núukil le kʼáatchiʼob úuch taakak k-ojéeltik u núukiloʼ? Lelaʼ le ken k-kan teʼ tuláakʼ xookoʼ.

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 3]

Gautama (Buda), Rousseau yéetel Voltaireiʼ jejeláas tuʼux tu yiloʼob u kaxkoʼob u núukil u kʼáatchiʼob