Baʼaloʼob maʼalobtak ku kanaʼal tiʼ u libroi Lamentaciones
U Tʼaan Jéeobaeʼ kuxaʼan
Baʼaloʼob maʼalobtak ku kanaʼal tiʼ u libroi Lamentaciones
PROFETA Jeremíaseʼ tu yilaj bix úuchik u béeytal le baʼax tu kʼaʼaytaj ich cuarenta jaʼaboʼob tu contra Jerusalenoʼ. ¿Bix úuchik u yuʼubikuba ka tu yilaj u xuʼulsaʼal tiʼ le kaajaʼ? Teʼ Septuaginta griegaoʼ, tu káajbal u libroi Lamentacioneseʼ, ku yaʼalik: «Jeremíaseʼ kulaj okʼol, yéetel jach yaachaj u yóol yoʼolal u kaajil Jerusalén». U libroi Jeremíaseʼ tsʼoʼoksaʼab u tsʼíibtaʼal tu jaʼabil 607 táanil tiʼ u síijil Cristo. Le ka tsʼíibtaʼab le libro tumen Jeremíasoʼ jach kʼajaʼan tiʼ bix baʼpachtaʼabik u kaajil Jerusalén ichil dieciocho mesoʼob yéetel bix úuchik u tóokaʼal; le baʼaxoʼob tu tsʼíibtoʼ ku yeʼesik bix yaachajik u yóol yoʼolal baʼax beetaʼab tiʼ le kaajoʼ (Jeremías 52:3-5, 12-14). Mix utéen kaʼach oʼtaʼan upʼéel kaaj jeʼex úuchik u sen oʼtaʼal u kaajil Jerusalén ka xuʼulsaʼab tiʼoʼ.
U libroi Lamentacioneseʼ ku taasik cinco kʼaayoʼob ku jach eʼesikoʼob baʼaxoʼob ku muʼyajtik ichil u puksiʼikʼal le máax tsʼíibtoʼ. Le versiculoʼob ku taasik le yáax kampʼéel kʼaayoʼoboʼ tsʼíibtaʼanoʼob tu tsoolol jeʼex yanil le veintidós letraʼob tiʼ le alfabeto hebreooʼ. Le u cinco kʼaayoʼ maʼ tu tsoolol tsʼíibtaʼabik jeʼex tsolaʼanil le alfabeto hebreooʼ, baʼaleʼ le versiculoʼob ku taaskoʼ igual yéetel le jaypʼéel letraʼob yaan tiʼ le alfabeto hebreooʼ (Lamentaciones 5:1, tsolajil, NM).
«LE OKʼOLOʼ KU XUPIK IN WICH»
«¡Jach tsʼoʼok u pʼáatal tu juunal [le] noj kaaj chuup kaʼach yéetel kajnáaloʼoboʼ! ¡Chíikaʼan tiʼ juntúul x-kimen íicham le kaaj, u noj kaajil le múuchʼ kaajoʼoboʼ! ¡Tsʼaʼan tu yáanal chichich meyajoʼob [u princesai le reinoʼoboʼ]!» Le tʼaanoʼobaʼ yéetel letiʼ ku káajal le okʼol kʼaayoʼob tu beetaj le profeta Jeremías yoʼolal u kaajil Jerusalenoʼ. Ka tʼaanaj tiʼ baʼax oʼolal xuʼulsaʼab tiʼ le kaajaʼ, le profetaoʼ tu yaʼalaj: «Yuumtsileʼ tu tsʼáaj tiʼ yaayaj óolal tu yoʼolal u yaʼabil úuchik u kʼebantal» (Lamentaciones 1:1, 5).
Teʼelaʼ ku keʼetel Jerusalén yéetel utúul koʼolel tsʼoʼok u kíimil u yíicham bey xan u paalaloʼob, letiʼeʼ ku yaʼalik: «Yaan [wa] uláakʼ yaj óolal jeʼel bix le ku sen beetik in mukʼyajoʼ». Tsʼoʼoleʼ letiʼeʼ tu kʼáat óoltaj tiʼ Dios ka u castigart le máaxoʼob pʼekmiloʼ: «Beet ka kʼuchuk ta táan tuláakal le kʼaas tu beetajoʼoboʼ; beet tiʼob tu yoʼolal u kʼebanoʼob, jeʼel bix ta beetaj tenoʼ tumen sen yaʼab in wokʼol: ¡kʼojaʼan yanil in puksiʼikʼal!» (Lamentaciones 1:12, 22).
Jeremíaseʼ tu yaʼalaj yéetel yaj óolal: «Le ka tʼaʼab u pʼuʼujlileʼ tu xóotʼkʼuptaj tuláakal u páajtalil Israel. Tu lukʼesaj tiʼ toʼon u táakʼ muukʼil u páajtalil le kaʼaj [t-]naktáantajba yéetel le j-pʼeekoʼoboʼ; ¡tsʼoʼok u tʼabik kʼáakʼ ichil u chʼiʼibal Jacob, ku tóokik tuláakal baʼax ku naktáantik!». Le profetaoʼ ku tsolik bix úuchik u yuʼubkuba: «Le okʼoloʼ ku xupik in wich, in puksiʼikʼaleʼ kin wuʼuyik taʼaytak u xíikil; lubaʼan in wóol tak luʼum». Tak le máaxoʼob ku máanoʼob naatsʼ tiʼ le kaajoʼ ku yaʼalikoʼob: «¿Le wa tiʼ le noj kaaj ku yaʼalaʼal u jach asab kiʼichpamil yóokʼol kaabaʼ?» (Lamentaciones 2:3, 11, 15).
U núukil kʼáatchiʼob:
1:15. Jéeobaeʼ, ¿bix úuchik u «yetsʼik le x-sujuy [Judá] jeʼel bix u yeʼetsʼel le uvaʼob utiaʼal ka jóokʼesaʼak le vinooʼ»? Le babilonioʼoboʼ, ka tu xuʼulsoʼob tiʼ u kaajil Judaeʼ, jach yaʼab kʼiʼikʼ tu wekoʼob, lelaʼ wéek jeʼex u wéekel u kʼaab le uvaʼob ken yeʼetsʼkoʼ. Tsʼoʼoleʼ tumen Jéeoba aʼalmil yaan u xuʼulsaʼal tiʼ u kaajil Judá yéetel tu chaʼaj u beetaʼaleʼ, jeʼel u páajtal u yaʼalaʼal kaʼach letiʼ yetsʼ le kaajoʼ.
2:1, NM. ¿Bix úuchik u puʼulul «u kiʼichpamil Israel» desde teʼ kaʼan tak yóokʼol le luʼumoʼ? Tumen «kaʼan náach yanil tiʼ u yóokʼol luʼumeʼ», yaan kʼiineʼ ku meyaj utiaʼal u yeʼesaʼal u mixbaʼalkúuntaʼal le baʼaxoʼob nuuktakoʼoboʼ. Le «u kiʼichpamil Israel» ku yaʼalaʼaloʼ letiʼe páajtalil yaan tiʼ kaʼach ikil u lúubul utsil tiʼ Jéeobaoʼ. Lelaʼ luʼsaʼab tiʼ le ka xuʼulsaʼab tiʼ u kaajil Jerusalén yéetel le ka pʼáat minaʼan u kajnáaliloʼob u luʼumil Judaoʼ (Isaías 55:9).
2:1, 6. ¿Baʼax le kúuchil «tuʼux ku tʼalkúuntik u yook» Jéeoba ku yaʼalik le tekstoaʼ? Le salmistaoʼ tu kʼayaj: «¡Xiʼikoʼon tu kiliʼich naj Yuumtsil! ¡Koʼoneʼex xoltal tu kiliʼich kúuchil tuʼux ku tʼalkúuntik u yook!» (Salmo 132:7). Le tekstoaʼ ku yeʼesikeʼ le tuʼux ku «tʼalkúuntik u yook» Jéeoba ku yaʼalik Lamentaciones 2:1, letiʼe templo wa le kúuchil tuʼux ku adorartaʼaloʼ. Le babilonioʼoboʼ tu tóokoʼob u templo Jéeoba jeʼex u tóokaʼal upʼéel paseleʼ (Jeremías 52:12, 13).
2:16, 17. Wa tu tsoolol tsʼíibtaʼanik le versiculoʼob jeʼex yanil le letraʼob tiʼ le alfabeto hebreooʼ, ¿maʼ wa túun yéetel le letra ‛á·yin unaj u káajal le versículo 16, bey xan yéetel peʼ le versículo 17? U suukil kaʼacheʼ ken tsʼíibtaʼak poemaʼob jeʼex le ku taasik le libroaʼ, le máaxoʼob kaʼach beetkoʼ ku yilik u tsolkoʼob jeʼex yanil le letraʼob tiʼ le alfabeto hebreooʼ, jaʼali wa maʼ maʼalob u yuʼubal u bin u xookileʼ. Baʼax ku kaxtkoʼob kaʼacheʼ ka naʼataʼak tubeel le baʼax u kʼáat u yaʼal le poemaoʼ maʼ ka u beetoʼob jach jeʼex suukil u tsʼíibtaʼal upʼéel poema utiaʼal ka séeb tʼíilik tu pool máakeʼ. Le bix kʼexaʼanil tuʼux unaj u bin le kaʼapʼéel letraʼob teʼ versiculoʼobaʼ bey xan beetaʼanil teʼ kʼaayoʼob óoxpʼéel yéetel kampʼéeloʼ (Lamentaciones 3:46, 49; 4:16, 17).
2:17. ¿Baʼax le «u tʼaan» Jéeoba tu béeykuntaj yóokʼol Jerusalenoʼ? Maʼ xaaneʼ táan u tʼaan tiʼ le baʼax ku yaʼalik Levítico 26:17: «Bíin in beet ka xiʼikteʼex kʼaasil bíin ka paʼabak a muukʼeʼex tumen [le máaxoʼob u] pʼeekeʼexoʼob[oʼ]; yaan a tʼonkíintaʼalex tumen máaxoʼob pʼekmaileʼex, bey xan yaan a púutsʼuleʼex kex mix máak áalkabansikeʼex».
Baʼaxoʼob ku kaʼansiktoʼon:
1:1-9. Jerusaleneʼ máan áakʼab táan kaʼach u sen okʼol, u jaʼil u yichoʼobeʼ yáal tu pʼuʼukoʼob. U joonailoʼobeʼ kʼaskúuntaʼabi, u sacerdoteiloʼobeʼ sen okʼolnajoʼob, u chʼúupalaliloʼobeʼ jach yaachaj u yóoloʼob yéetel le kaajaʼ bey jach kʼáajchaj u puksiʼikʼaleʼ. ¿Baʼax beet u jach muʼyaj? U kʼaakʼas kʼebanoʼob. U nookʼeʼ chuʼup yéetel le kʼaakʼas baʼaloʼob tu beetoʼ. Jeʼex túun k-ilkoʼ, u beetik máak baʼaloʼob kʼaastakeʼ mix utéen ku taasik kiʼimak óolal, baʼaxeʼ ku taasik yaʼab muʼyajil.
1:18. Jéeobaeʼ mantatsʼ ku beetik baʼax toj ken u castigart le máaxoʼob maʼatech u yuʼubkoʼob tʼaanoʼ.
2:20. Jéeobaeʼ u yaʼalmaj tiʼ le israelitaʼoboʼ wa ku xuʼulul u yuʼubkoʼob u tʼaaneʼ, yaan u taal yaʼab muʼyajil tu yóoʼloʼob, yaan tak u kʼuchul u jaantoʼob u bakʼel u paalaloʼob (Deuteronomio 28:15, 45, 53). ¡Jach túun yaj u pʼáatal maʼ u beetaʼal baʼax ku yaʼalik Dios!
«MAʼ [U] JÁAWAL A CHʼENXIKINTIK IN KʼÁAT ÓOLAL»
Le capítulo 3 tiʼ Lamentacionesoʼ ku ketik u kaajil Israel yéetel utúul xiib. Letiʼeʼ kex táan kaʼach u sen muʼyajeʼ, tu yaʼalaj: «Yuumtsileʼ uts yéetel le máaxoʼob u kʼubmaj u yóoloʼob tiʼoʼ bey xan yéetel le máaxoʼob kaxtikoʼ». Tu yaʼalaj xan tiʼ Jéeoba: «Techeʼ ka wuʼuyik in tʼaan maʼ [u] jáawal a chʼenxikintik in kʼáat óolal». Ka tu kʼáataj xan tiʼ Jéeoba ka u yil bix u beetaʼal u muʼyaj tumen le máaxoʼob pʼekmiloʼ, tu yaʼalaj: «Yuumtsil tsʼáatiʼob le baʼax ku najmatikoʼoboʼ, tsʼáatiʼob u náajmatil le kʼaas ku beetikoʼoboʼ» (Lamentaciones 3:1, 25, 56, 64).
Jeremíaseʼ tumen jach yaachajaʼan u yóol úuchik u baʼpachtaʼal u kaajil Jerusaleneʼ, tu yaʼalaj: «U [castigoi u] kʼasaʼanil u noj kaajil in wéet kajnáaloʼobeʼ, asab nojochil tiʼ u kʼeban Sodoma, lelaʼ junsúutuk xuʼulsaʼabik, kex mix máak líikʼ [áantik]». Tsʼoʼoleʼ tu yaʼalaj xan: «[Maas] maʼalob binik tiʼ le máaxoʼob kíimoʼob ichil baʼateliloʼ tiʼ le kíimoʼob ichil wiʼijiloʼoboʼ, tumen leloʼobaʼ jujumpʼíit kíimikoʼob ka pʼáat minaʼan baʼal u jaantoʼob» (Lamentaciones 4:6, 9).
Le u cinco poemaoʼ ku yaʼalik baʼax tu yaʼalaj u kajnáaliloʼob Jerusalén: «Yuumtsil, kʼaʼajak tiʼ tech le baʼax úuch toʼonoʼ; paktoʼon, il bix u yaʼalaʼal tiʼ toʼon baʼal». Le táan u yaʼalikoʼob baʼaxoʼob ku yúuchultiʼoboʼ, tu kʼáat óoltoʼob xan tiʼ Jéeoba: «Yuumtsil mantatsʼ bíin [reinarnakechiʼ]; ¡Tuláakal jaʼaboʼob minaʼan u xuul bíin yanakech ta jalach kʼáancheʼ! ¡Yuumtsil beet k-suut tiʼ techeʼ, ka suunakoʼon! ¡Beet u kaʼa pʼáatal k-kuxtal jeʼel bix yanil kaʼacheʼ!» (Lamentaciones 5:1, 19, 21).
U núukil kʼáatchiʼob:
3:16, NM. ¿Baʼaxten u kaajil Israeleʼ tu yaʼalaj: «Yéetel chʼichʼil tuunich ku beetik u káachal in kojoʼob»? Upʼéel libroeʼ ku yaʼalikeʼ «le táan u bisaʼal le judíoʼob táanxel luʼumiloʼ, kʼaʼabéetchaj u takʼankúuntik u yoʼoch waajoʼob tiʼ pambiluʼumoʼob, lelaʼ ku beetik kaʼach u páakʼal chʼichʼil tuunichoʼobiʼ». Ken u jaantoʼobeʼ jeʼel kaʼach u beetik u káachal u kojoʼobeʼ.
4:3, 10. ¿Baʼaxten Jeremíaseʼ ku ketik «u noj kaajil» Jerusalén yéetel «juntúul u kuutsil x-tokoy luʼum» wa avestruz? Job 39:16 ku yaʼalikeʼ le avestruzoʼ «jach kʼasaʼan tu yéetel u mejeniloʼob, bey maʼ u tiaʼaloʼobeʼ». Le x-nuk avestruzoʼ ku pʼatik u mejniloʼob chéen pʼelak u tóopʼloʼob, letiʼeʼ ku bin yéetel u maasil avestruzoʼob, bey túunoʼ, ken xiʼikeʼ letiʼe xibil avestruz kanáantikoʼoboʼ. Baʼaleʼ, ¿baʼax ku beetik tu kaʼatúulal ken u yiloʼob taak u jaantaʼaloʼob? Letiʼobeʼ ku púutsʼloʼob, ku xúumpʼattik u mejniloʼob. Teʼ kʼiinoʼob xan baʼbachtaʼan u kaajil Jerusalén tumen le babilonioʼoboʼ, pʼáat jach minaʼan baʼal jaantbiliʼ, le oʼolaleʼ kex le maamatsiloʼob jach u yaabiltmaj u paaloʼoboʼ kʼuch tak u beet u kʼasaʼaniloʼob tiʼ letiʼob jeʼex u beetik le avestruzoʼob teʼ x-tokoy luʼumoʼ. Tak u peekʼiloʼob kʼáaxeʼ maas ku kanáantik kaʼach u mejniloʼob.
5:7.¿Ku castigartik wa Jéeoba le paalaloʼob yoʼolal u siʼipil le taatatsiloʼoboʼ? Maʼatech, le Bibliaoʼ ku yaʼalik: «Cada juntúul tiʼ toʼoneʼ yaan u tsolik tiʼ Jajal Dios baʼax u beetmaj» (Romailoʼob 14:12). Baʼaleʼ, le muʼyajiloʼob ku taasik tiʼ máak u beetik baʼax maʼ maʼaloboʼ, yaan kʼiineʼ maʼatech u séeb xuʼulul, ku beetik tak u muʼyaj le paalaloʼoboʼ. Jeʼex ka joʼopʼ u adorartaʼal yaanal diosoʼob tumen le israelitaʼoboʼ tu beetaj u talamtal tak tiʼ u paalaloʼob u beetkoʼob baʼax utstutʼaan Jéeoba (Éxodo 20:5).
Baʼaxoʼob ku kaʼansiktoʼon:
3:8, 43, 44. Le táan u muʼyaj u kajnáaliloʼob Jerusalenoʼ, Jéeobaeʼ maʼ tu yóotaj u chʼenxikint le awat okʼol ku beetkoʼob utiaʼal u kʼáatkoʼob áantajoʼ. ¿Baʼaxten? Tumen maʼ tu yuʼuboʼob u tʼaan Jéeobaeʼ yéetel maʼ tu kʼexoʼob baʼax ku beetkoʼobiʼ. Le oʼolaleʼ wa k-kʼáat ka núukaʼak k-payalchiʼ tumen Jéeobaeʼ kʼaʼabéet k-beetik baʼax ku yaʼaliktoʼon (Proverbios 28:9).
3:20. Jéeobaeʼ «Sen Kaʼanal tu yóokʼol tuláakal le luʼum[oʼ]», le oʼolal ku kʼaʼabéettal «u kabalkúuntik u yóol utiaʼal u pakt kaʼan yéetel luʼum» (Salmo 83:18; 113:6). Baʼaleʼ Jeremíaseʼ u yojel kaʼacheʼ Jéeobaeʼ jach u kʼáat u kabalkúuntuba tu tséel le máakoʼob utiaʼal ka u líiʼs u yóoloʼoboʼ. ¡Jach ku beetik u kiʼimaktal k-óol k-ojéeltik Jéeobaeʼ maʼ chéen jach yaan u naʼat yéetel yaan tuláakal páajtalil tiʼ, yaan xan kabal óolal tiʼ!
3:21-26, 28-33. ¿Baʼax jeʼel u yáantkoʼon utiaʼal ka chúukpajak k-óol tak tu táan upʼéel nojoch muʼyajileʼ? Profeta Jeremíaseʼ ku yaʼalik baʼax kʼaʼabéet k-beetik. Maʼ unaj u tuʼubultoʼoneʼ Jéeobaeʼ jach yaʼab bix u yeʼesik u yutsil toʼon yéetel jach yaʼab utéenel tsʼoʼok u chʼaʼiktoʼon óotsilil. Tsʼoʼoleʼ, desde kuxaʼanoʼoneʼ kex táan k-aktáantik talamiloʼobeʼ maʼ unaj u xuʼulul k-kʼubik óol tiʼ u yáantaj Diosiʼ, yéetel kʼaʼabéet u chúukpajal k-óol páaʼt u salvarkoʼon, maʼ unaj k-tʼaan tu contraiʼ. Tsʼoʼoleʼ jeʼex u yaʼalik le tekstoaʼ, unaj xan «[k-]tsʼuʼutsʼik le luʼumoʼ», lelaʼ u kʼáat u yaʼaleʼ, kʼaʼabéet k-eʼesik kabal óolal utiaʼal ka chúukpajak k-óol aktáant le talamiloʼoboʼ yéetel unaj u kʼaʼajaltoʼoneʼ wa Jéeoba ku chaʼik k-muʼyajeʼ ku chaʼik tumen u yojel yaan utsil ken k-jóoʼs tiʼ le talamiloʼob k-aktáantikoʼ.
3:27. Le talamiloʼob ku aktáantik máak tu táankelmil ikil u meyajtik Diosoʼ, maʼ xaaneʼ yaan yil yéetel u pʼaʼastaʼal wa u suʼlakíintaʼal máak; baʼaleʼ le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ maas maʼalob ka u kan wíinik u aktáant le talamiloʼob tu táankelmiloʼ. ¿Baʼaxten? Tumen tu paachil kʼiineʼ maas maʼ talam ken u yil u aktáantikoʼobi.
3:39-42. Wa táan k-muʼyaj yoʼolal upʼéel baʼax kʼaas k-beetmeʼ, maʼ unaj k-quejartikbaiʼ. Baʼaxeʼ unaj «k-tukultik tu jaajil bix unaj kuxtal, [yéetel k-suut] tiʼ Yuumtsil» Jéeoba. Lelaʼ ku yeʼesiktoʼoneʼ maas maʼalob ka k-tojkíint k-kuxtal yéetel ka k-kanáant maʼ k-kaʼa lúubul tiʼ le baʼax kʼaas t-beetoʼ.
Kʼaʼabéet k-kʼubik óol tiʼ Jéeoba
U libroi Lamentacioneseʼ ku yeʼesik bix úuchik u yuʼubikuba Jéeoba ka tóokaʼab u kaajil Jerusalén tumen le babilonioʼoboʼ bey xan le ka pʼáat minaʼan u kajnáaliloʼob u luʼumil Judaoʼ. Le tʼaanoʼob meyajnaj utiaʼal u chʼaʼachiʼitaʼal tiʼ baʼax kʼebaniloʼob lúub u kajnáaliloʼob le kaʼapʼéel kaajoʼobaʼ, ku yeʼesikeʼ tu táan Jéeobaeʼ, letiʼob kaxt u taal talmiloʼob tu yóokʼoloʼob. Baʼaleʼ, le baʼax ku yaʼalaʼal ichil le kʼaayoʼob ku taasik le libroaʼ ku yeʼesikeʼ u kajnáaliloʼobeʼ tu kaʼa kʼubaj u yóoloʼob tiʼ Jéeoba yéetel taakchaj u kaʼa meyajtikoʼob jeʼex utstutʼaaneʼ. U jaajileʼ, kex u maas yaʼabil tiʼ le israelitaʼob maʼ bey u tuukuloʼob kaʼachoʼ, baʼaleʼ Jeremías yéetel jujuntúul tiʼ le máaxoʼob tu tojkíintaj u kuxtaloʼoboʼ bey u tuukuloʼoboʼ.
Le baʼax oʼolal tu chaʼaj Jéeoba u xuʼulsaʼal tiʼ Jerusalén yéetel u bisaʼal u kajnáaliloʼob Judaoʼ, ku kaʼansiktoʼon kaʼapʼéel baʼal. Yáaxeʼ ku yeʼesik u kʼaʼabéetil k-uʼuyik u tʼaan Jéeoba yéetel maʼ k-beetik baʼaxoʼob maʼ utstutʼaaniʼ (1 Corintoiloʼob 10:11). U kaʼapʼéeleʼ k-ilik tiʼ baʼax tu beetaj Jeremías (Romailoʼob 15:4). Le táan kaʼach u aktáantik yaʼab talamiloʼoboʼ letiʼeʼ tu kaxtaj u yáantaj Jéeoba. Lelaʼ ku yeʼesik u jach kʼaʼananil k-kʼubik óol tiʼ u yáantaj Jéeoba bey xan tiʼ u Tʼaan (Hebreob 4:12.)
[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 9]
Profeta Jeremíaseʼ tu yilaj bix úuchik u béeytal le baʼax tu kʼaʼaytaj tu contra Jerusalenoʼ
[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 10]
Le kantúul táankelem sukuʼunoʼob tiʼ u luʼumil Coreaaʼ tu yeʼesoʼob jach tu jaajil yaan u fejoʼob tiʼ Jéeoba, tumen maʼ tu yóotaj u beetoʼob u servicio militaroʼobiʼ