¿Saajkech wa tiʼ le baʼaxoʼob ku taal u kʼiinoʼ?

BEJLAʼEʼ jach yaʼab baʼaxoʼob beetik u sajaktal máak. Yaneʼ ku sajaktal yoʼolal bix u bin u kʼastal le Luʼumaʼ. Le revista Time 3 tiʼ abril tiʼ 2006 tu yaʼalaj: «Le sen ooxol ku beetikoʼ, le chak ikʼaloʼoboʼ, u búulul yaʼab tuʼuxoʼob, u sen elel kʼáaxoʼob, u yíibil le nukuch hieloʼob yaan teʼ yóokʼol kaabaʼ... ku yeʼesikoʼob jach tsʼoʼok u kʼastal bix u meyaj le baʼaxoʼob yaan teʼ Luʼumaʼ».

Tu mesil mayo tiʼ 2002, le Programa tiʼ le Naciones Unidas utiaʼal le Medio Ambienteoʼ, tu beetaj upʼéel informe ku tʼaan yoʼolal le meyaj beetaʼab tumen maas tiʼ mil utúulal máakoʼob ku xokkoʼob bix unaj u kanáantaʼal le Luʼumoʼ, le baʼaxoʼob tu tsʼáaj kʼaj óoltbiloʼ tu kʼaabaʼtaj “Perspectiva del Medio Ambiente Mundial-3”. Tiʼ upʼéel noticiaeʼ aʼalaʼab le baʼax tu yaʼalaj le informeoʼ: «Teʼ kʼiinoʼobaʼ jach kʼaʼabéet k-ilik beetik baʼaxoʼob kʼaʼabéettak utiaʼal u kanáantaʼal le kʼáaxoʼoboʼ, le kʼáaʼnáaboʼoboʼ, le áalkab jaʼoboʼ, le witsoʼoboʼ, le baʼalcheʼoboʼ bey xan le uláakʼ baʼaloʼob yaan teʼ Luʼum jach kʼaʼananoʼob utiaʼal le kuxtaloʼ».

Le u kʼastal le baʼaloʼob beetik u yantal kuxtal teʼ Luʼumaʼ, chéen upʼéel tiʼ le baʼaloʼob beetik u jach chiʼichnaktal máakoʼ. Tsʼoʼoleʼ tiʼ tuláakal yóokʼol kaabeʼ le máakoʼoboʼ saajkoʼob xan ka beetaʼak loob tiʼob tumen le terroristaʼoboʼ. Utúul tiʼ le máaxoʼob nuʼuktik le máakoʼob kanáantik u luʼumil Canadaeʼ tu yaʼalaj: «Tumen maʼ k-ojel baʼax kʼiin yéetel bix ken u beetikoʼob le loob u yaʼalmoʼoboʼ ku beetik u bin k-wenel». Bejlaʼeʼ tak chéen u chaʼantaʼal le noticiaʼoboʼ ku beetik u sajaktal máak.

Yaʼab máakoʼob xaneʼ saajkoʼob u pʼáatal minaʼan meyaj tiʼob. Yaʼabeʼeʼ jach ku chiʼichnaktaloʼob tumen ku yilkoʼob táan u luʼsaʼal meyaj tiʼ yaʼab máakoʼob, yaʼab fabricaʼob táan u kʼalaʼaloʼob, yaʼab tuʼuxeʼ ku kʼáataʼal maas yaʼab tiʼ le ku páajtal u beetik máakoʼ bey xan yoʼolal uláakʼ talamiloʼob tu kúuchil meyajoʼob. Le táankelem paalaloʼob xanoʼ, saajkoʼob maʼ u lúubloʼob utsil tiʼ u yéet táankelmiloʼob, le mejen paalaloʼoboʼ, maʼ xaaneʼ, saajkoʼob u pʼáatal maʼ yaabiltaʼanoʼob tumen u taataʼobiʼ. ¿Bix xan u yuʼubkubaʼob yoʼolal le sen talamiloʼob ku  yilaʼal tuláakal tuʼuxoʼ? Utúul maamatsileʼ tu yaʼalaj: «Le mejen paalaloʼoboʼ saajkoʼob jóokʼol tu yotochoʼob yoʼolal le baʼaxoʼob ku sen úuchul teʼ yóokʼol kaabaʼ». Yaʼab taatatsiloʼob xaneʼ saajkoʼob ka lúubuk u paalaloʼob wa u láakʼtsiloʼob tiʼ le baʼaloʼob kʼaastak ku sen beetaʼal teʼ yóokʼol kaabaʼ.

Le máaxoʼob tsʼoʼok u chʼíijloʼoboʼ sajak xan u lúubloʼob ken naʼakkoʼob teʼ escaleraʼoboʼ bey xan ka oklaʼakoʼob teʼ bejoʼoboʼ. Jach beyoʼ, «u sajbeʼentsilil kaʼanal witsoʼob, yéetel u sajbeʼentsilil bejeʼ [táan u tsʼáaikoʼob] péek óolal» (Eclesiastés 12:5). Letiʼobeʼ saajkoʼob xan u tsaʼayaltiʼob upʼéel talam kʼojaʼanil. Tsʼoʼoleʼ ken k-uʼuy u yaʼalaʼal teʼ noticiaʼob táan u kíimil yaʼab máakoʼob yoʼolal upʼéel kʼaakʼas seʼen, yoʼolal cáncer bey xan yoʼolal uláakʼ talam kʼojaʼaniloʼobeʼ jach ku beetik k-sajaktal, tumen maʼ k-kʼáat ka tsaʼayak tiʼ toʼon wa tiʼ utúul k-láakʼtsil upʼéel kʼojaʼanil jeʼel u kíimskoʼon wa jeʼel u pʼatkoʼon móochileʼ. U jaajileʼ ken k-il tak máakoʼob tʼaʼajtakoʼob ku jáan kʼojaʼantaloʼobeʼ, ku beetik k-sajaktal ka úuchuk tiʼ toʼon wa tiʼ k-láakʼtsiloʼob xan beyoʼ. Jach ku yaatal u yóol máak ken u yil bix u muʼyaj utúul kʼojaʼan chéen táan u páaʼtik u kíimil.

Jeʼex túun k-ilkoʼ yaʼab baʼax beetik u sajaktal máak, baʼaleʼ ¿yaan wa baʼax eʼesiktoʼon yaan u yilaʼal baʼaloʼob maʼalobtak teʼ kʼiinoʼob ku taaloʼ? ¿Yaan wa baʼax jeʼel u yáantkoʼon utiaʼal maʼ k-sen chiʼichnaktaleʼ? Teʼ tuláakʼ xookoʼ yaan u núukaʼal le kʼáatchiʼobaʼ.

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 3]

© Jeroen Oerlemans/Panos Pictures