Mantatsʼ ku kʼexpajal bix u yilaʼal baʼax maʼalob yéetel baʼax kʼaas

DIÓGENES, utúul filósofo kuxlaj tu luʼumil Atenas teʼ siglo cuatro táanil tiʼ u síijil Cristooʼ, ku yaʼalaʼaleʼ kex yaan u sáasilil kʼiineʼ ku tʼabik kaʼach upʼéel lámpara utiaʼal u jóokʼol u kaxt utúul máak ku nuʼuktik u kuxtal yéetel baʼaloʼob maʼalobtak, baʼaleʼ tak teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ maʼ jach yaan máakoʼob kaʼach beyoʼ.

Le baʼax ku yaʼalaʼal yoʼolal Diogenesaʼ, maʼ k-jach ojel wa jaajiʼ, baʼaleʼ wa teʼ kʼiinoʼob kaʼach ka kuxlakaʼ, yaan u maas talamtal u kaxtik utúul máax ku nuʼuktik u kuxtal yéetel baʼaloʼob maʼalobtak, tumen bejlaʼeʼ le máakoʼoboʼ ku beetkoʼob chéen jeʼel baʼaxak u kʼáatoʼobeʼ. Tiʼ televisión bey xan tiʼ radioeʼ mantatsʼ ku yuʼubaʼal u yaʼalaʼal jach yaʼab u beetaʼal baʼaloʼob kʼaastak, lelaʼ maases ku yúuchul ichil u yotoch máak, ichil le politicoʼoboʼ, le deportistaʼoboʼ, le máaxoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼoboʼ, le comercianteʼoboʼ bey xan ichil uláakʼ máakoʼob. Yaʼab máakeʼ, tsʼoʼok u pʼáatal maʼ maʼalob u yilikoʼob le baʼaloʼob maʼalobtak u yilaʼal kaʼachoʼ. Yaʼabeʼ maʼatech u kʼamkoʼob yéetel yanoʼobeʼ táan u yilkoʼob wa láayliʼ maʼalobtak utiaʼal u nuʼuktik u kuxtaloʼobeʼ. Yaan máakoʼob xaneʼ kex u yojloʼob baʼax maʼalobeʼ maʼatech u nuʼuktik u kuxtaloʼob tu yéetel.

Alan Wolfe, utúul máak jach u yojel tiʼ religioneʼ, tu yaʼalaj: «Tsʼoʼok u pʼáatal maʼatech u nuʼuktik u kuxtal máak yéetel le baʼaxoʼob maʼalob u yilaʼal kaʼach tuláakal tuʼuxoʼ»; letiʼeʼ tu yaʼalaj xan: «Teʼ kʼiinoʼobaʼ óoliʼ tuláakal máak tuklik maʼ tu páajtal u nuʼuktik u kuxtal wíinik yéetel le baʼaxoʼob suukaʼan u beetaʼaloʼ mix yéetel le baʼaxoʼob ku kaʼansik le religionoʼ». Le periódico Los Angeles Times, ku yaʼalikeʼ utúul filósofo ku kʼaabaʼtik Jonathan Glovereʼ, tu yaʼaleʼ teʼ siglo máanikoʼ úuchik u pʼáatal maʼ tu nuʼuktaj u kuxtal le máakoʼob yéetel le baʼaxoʼob ku kaʼansik le religión mix yéetel le leyoʼob tsʼaʼanoʼ, tu beetaj u sen yantal baʼatelil bey xan uláakʼ baʼaloʼob kʼaastak.

Kex yaʼab máakoʼob tsʼoʼok u pʼáatal maʼ u yojloʼob baʼax maʼalob yéetel baʼax kʼaaseʼ, yaneʼeʼ maʼ xuʼuluk u kaxtik bix jeʼel u nuʼuktik maʼalob u kuxtaleʼ. Maʼ jach úucheʼ, Federico Mayor,  u directori kaʼach le UNESCO, tu yaʼalaj: «Teʼ kʼiinoʼobaʼ tsʼoʼok u pʼáatal mix máak beetik baʼax maʼalob». Baʼaleʼ lelaʼ, maʼ u kʼáat u yaʼal wa minaʼan maʼalob tsolnuʼukoʼob utiaʼal u nuʼuktik u kuxtal máakiʼ.

Baʼaleʼ le máakoʼoboʼ maʼ upʼéeliliʼ u tuukuloʼob tiʼ bix unaj u yilaʼal baʼax maʼalob yéetel baʼax kʼaasiʼ. Le oʼolaleʼ, ¿bix jeʼel u páajtal u yilaʼal máakalmáak tiʼ le tsolnuʼukoʼob maas maʼalob utiaʼal u nuʼuktik u kuxtal máakoʼ? Bejlaʼeʼ ku chaʼabal tiʼ máak u beetik jeʼel baʼaxak u kʼáateʼ, tumen ku tuklaʼaleʼ letiʼe baʼax maas maʼaloboʼ, baʼaleʼ lelaʼ maʼ áantajnak utiaʼal ka bisaʼak upʼéel toj kuxtaliʼ.

Paul Johnson, utúul historiador tiʼ u taal Gran Bretaniaeʼ, ku yaʼalikeʼ le u chaʼabal tiʼ máak u beetik chéen jeʼel baʼaxak u kʼáatoʼ, tsʼoʼok u beetik «u maas kʼastal baʼaxoʼob ku beetik máak yéetel tsʼoʼok u beetik u xuʼulul u yilaʼal maʼalobil le baʼaloʼob maʼalobtak yéetel kʼaasil le baʼaloʼob kʼaastak» jeʼex u yilaʼal kaʼach táanil tiʼ le siglo veinteoʼ.

Teʼ kʼiinoʼobaʼ, ¿yaan wa tuʼux jeʼel u kaxtaʼal tsolnuʼukoʼob jach maʼalobtak utiaʼal u nuʼuktik u kuxtal máakeʼ? ¿Yaan wa máax jeʼel u páajtal u tsʼáaik tsolnuʼukoʼob maʼ tu kʼexpajloʼob yéetel ka u taas utsiloʼob tiʼ máak utiaʼal tuláakal kʼiineʼ? Le kʼáatchiʼobaʼ yaan u núukaʼal teʼ tuláakʼ xookoʼ.