Le Máax beetmi tuláakal baʼaloʼ ku Kʼaj óoltaʼal yoʼolal le baʼaxoʼob u beetmoʼ

YAʼAB máakoʼobeʼ tsʼoʼok u yuʼubkoʼob u yúuchul tʼaan tiʼ Miguel Ángel, utúul pintor yéetel escultor italiano. Wa ka kʼuchuk u kʼiinil a wilik upʼéel tiʼ u meyajoʼobeʼ, maʼ xaaneʼ jeʼel a waʼalik jach jaaj le baʼax aʼalaʼab tumen utúul historiador, le ka tu yaʼalaj Miguel Angeleʼ utúul «jach maʼalob artista». Letiʼeʼ jach jatsʼuts u meyaj, lelaʼ mix máak jeʼel u páajtal u yaʼalik wa maʼ beyeʼeʼ. Tumen, mix máak jeʼel u yaʼalik jatsʼuts upʼéel meyaj wa maʼ táanil yaan u tuukul tiʼ le máax beetmiloʼ.

Beoraaʼ, tuukulnakoʼon tiʼ tuláakal le jejeláas baʼaloʼob kuxaʼanoʼob way Luʼumeʼ. Teʼ periódico The New York Times jóoʼsaʼab le baʼax tu yaʼalaj utúul profesor tiʼ Bioquimicaaʼ: «Le baʼaloʼob kuxaʼanoʼoboʼ ku yeʼesikoʼob jach tu jaajil yanchaj máax beet tuláakal baʼal [...]. Le Luʼumaʼ chuup yéetel jejeláas baʼaloʼob kuxaʼanoʼob». Jeʼel u páajtal k-kaʼa beetik le kʼáatchiʼaʼ: ¿maʼ wa jelaʼan u yaʼalaʼal chíikaʼan beetbilak upʼéel baʼal tsʼoʼoleʼ maʼ tu yúuchul tʼaan tiʼ le máax beetmiloʼ?

Apóstol Pablo, utúul máax jach ku yilik kaʼach baʼax ku yúuchul tu baʼpaacheʼ, tʼaanaj tiʼ máakoʼob «tu nojbeʼenkúuntoʼob yéetel tu [adorartoʼob] le baʼaloʼob beetaʼanoʼob tumen Jajal Diosoʼ, maʼ le máax beetoʼoboʼ» (Romailoʼob 1:25). Bejlaʼeʼ, kex le baʼaloʼob yanoʼob ku yeʼesikoʼob jach maʼalob beetaʼaniloʼoboʼ, yaʼab máakoʼobeʼ maʼatech u kʼamikoʼob wa yaan Máax beetoʼob. Lelaʼ ku yeʼesikeʼ yaʼab máakoʼobeʼ tsʼoʼok u kʼexaʼal u tuukuloʼob tumen le kaʼansaj tiʼ le evolucionoʼ. Baʼaleʼ le kaʼansajaʼ, ¿ku tsʼoʼokbesik wa tuláakal baʼax ku kʼáataʼal tumen le cienciaoʼ? Koʼox ilik baʼax ku yaʼalaʼal tu yoʼolal: «Tuláakal le kaʼansajoʼob maʼatech u chʼaʼachiʼitik wa le baʼaxoʼob kuxaʼantak ku chíikbesik yaan máax beetmailoʼoboʼ, maʼ tiʼ ciencia u taaliʼ, chéen tu tuukul máak u taaloʼob» (Christoph Schönborn, arzobispo católico tiʼ Viena, lelaʼ bey úuchik u jóoʼsaʼal teʼ periódico The New York Times).

¿Jeʼel wa u beetik u xuʼulul tiʼ le cienciaoʼ?

Yaʼab máakoʼobeʼ ku tuklikoʼobeʼ wa ka creertaʼak yaan Máax beet tuláakal baʼaleʼ, «jeʼel u xuʼulul tiʼ le cienciaoʼ». Le baʼax ku tuklikoʼobaʼ jóoʼsaʼab xan tiʼ le revista New Scientist tuʼux ku yaʼalikeʼ «le ciencia, wa le xakʼalxook ku beetaʼal utiaʼal u maas kʼaj óoltaʼal tuláakal le baʼaxoʼob yanoʼoboʼ, yaan u xuʼulul, tumen ken óotaʼak ilbil bix yanchajik upʼéel wa baʼaxeʼ yáax baʼax kun aʼalbileʼ, lelaʼ “beetaʼab tumen le máax beet tuláakal baʼaloʼ”». ¿Yaan wa túun baʼax oʼolal u chʼaʼabal saajkil u yúuchul lelaʼ? U jaajileʼ minaʼan. Tumen tak ka creertaʼak yaan Máax beetmil tuláakal baʼaleʼ maʼatan u beetik u xuʼulul u kaambal máak. ¿Baʼaxten?

U yaʼalaʼal chéen tu juunal yanchaj tuláakal baʼal yéetel u yaʼalaʼal xan tiʼ evolución u taal tuláakal  baʼaleʼ ku beetik maʼ u kaxtaʼal u jaajil tiʼ jach bix úuchik u yantaloʼob. Baʼaleʼ, u creertaʼal yaan Máax beet tuláakal baʼaleʼ jeʼel u péeksik máak u xakʼalxokt bix u chíikpajal u naʼat le Máax beet tuláakal tiʼ le baʼaxoʼob u beetmoʼ. Tuukulnakoʼon tiʼ lelaʼ: u yojéeltaʼal Leonardo da Vinci beetmil le cuadro ku kʼaabaʼtik Mona Lisaoʼ maʼ u beet u pʼáatal maʼ u xakʼaltaʼal tumen le historiadoroʼob bix úuchik u beetik wa baʼax yéetel tu beetaj le cuadrooʼ. Bey túunoʼ u creertaʼal xan yaan Máax beet tuláakal baʼaleʼ, maʼatan u beetik u xuʼulul k-kaambal tiʼ bix beetaʼaniloʼob.

Le Bibliaoʼ mix tuʼux ku yaʼalik ka xuʼuluk k-kaambal, baʼaxeʼ ku líiʼsik k-óol utiaʼal ka k-kaxt u núukil le kʼáatchiʼob ku yantaltoʼonoʼ, jeʼex le yaan u yiloʼob yéetel le cienciaoʼ wa le yaan yiloʼob yéetel Diosoʼ. Úuchjeakileʼ ka tʼaanaj rey David yoʼolal bix beetaʼanil u wíinklileʼ tu yaʼalaj: «Kin kiʼikiʼtʼantikech tumen jakʼaʼan in wóol, tumen jakʼbeʼen óolal le baʼax a beetmajoʼ, ¡Leloʼ jach in wojel!» (Salmo 139:14). Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ, le Máax beet tuláakal baʼaloʼ tu kʼáataj tiʼ Job: «¿A wojel wa bukaʼaj kóochil le luʼumoʼ?» (Job 38:18). Jeʼex túun k-ilkoʼ le tekstoaʼ mix tuʼux ku yeʼesik wa le Máax beet tuláakal baʼaloʼ maʼ utstutʼaan ka maas kaambalnak máakiʼ. Baʼaxeʼ ku yaʼaliktoʼon ka k-maas kʼaj óolt le baʼaxoʼob u beetmoʼ. Tuukulnakoʼon xan tiʼ baʼax ku yaʼalik Isaías 40:26, teʼelaʼ ku líiʼsaʼal k-óol utiaʼal ka k-maas kʼaj óolt le Máax beet tuláakal baʼaloʼ, ku yaʼalik: «Líikʼeseʼex a wicheʼex kaʼan utiaʼal ka paakatnakeʼex: ¿Máax beet tuláakal le baʼaloʼoboʼ?». Teʼ versiculoaʼ, le profetaoʼ ku yaʼalikeʼ tuláakal le baʼaloʼoboʼ yanchajoʼob tumen beetaʼaboʼob tumen utúul Máax jach yaan u muukʼ yéetel jach yaan u páajtalil, lelaʼ bey jeʼex le baʼax tu kaʼansaj Albert Einstein le ka tu beetaj le formulaaʼ E=mc² (la energía es igual a la masa por la velocidad de la luz al cuadrado).

U jaajileʼ, yaan kʼiineʼ maʼ séeb jeʼel k-kaxtik u núukil tuláakal le kʼáatchiʼob yaan yil yéetel le baʼaloʼob beetaʼanoʼoboʼ. Upʼéel baʼax beetik u yúuchul lelaʼ, tumen minaʼantoʼon u páajtalil utiaʼal k-jach kʼuchul k-naʼat jach bix u meyaj cada upʼéel tiʼ le baʼaloʼob yaan way Luʼumeʼ. Jobeʼ jach u yojel lelaʼ, baʼaleʼ letiʼeʼ tuukulnaj tiʼ le kiʼichkelem baʼaloʼob beetaʼanoʼob jeʼex le Luʼum chéen chʼúuykab yaniloʼ bey xan le múuyaloʼob chuup yéetel jaʼ yaan yóokʼol le luʼumaʼ (Job 26:7-9). Le ka tu tsʼáaj nojbeʼenil tiʼ le Máax beet le baʼaloʼobaʼ, Jobeʼ tu yaʼaleʼ, leloʼobaʼ «chéen jumpʼíit» tiʼ le yaʼabach baʼaloʼob u beetmoʼ (Job 26:14). Maʼ xaaneʼ jach jeʼel u yutstal tu tʼaan Job u kʼaj óoltik kaʼach tuláakal le baʼaxoʼob baʼpachmiloʼ. David xaneʼ tu yilaj maʼ tu páajtal u kʼuchul máak u kʼaj óolt tuláakal le baʼaxoʼob yanoʼ, letiʼeʼ tu yaʼalaj: «Le nojoch ojéelajil beyoʼ maʼ tu kʼuchul in tiaʼalte; ¡tu yoʼolal u jach kaʼanalileʼ, maʼ tu kʼuchul in naʼatiʼ!» (Salmo 139:6).

Jeʼex túun k-ilkoʼ, u creertaʼal yaan Máax beet tuláakal baʼaleʼ maʼatan u  beetik u xuʼulul tiʼ le cienciaoʼ. U maas kaambal máak tiʼ Dios bey xan tiʼ le baʼaxoʼob u beetmoʼ, maʼ kun xuʼulul u beetaʼal. Utúul rey jach kʼaj óoltaʼab tumen jach yanchaj u naʼateʼ, tu yaʼaleʼ le Máax beet tuláakal baʼaloʼ «tu tsʼáaj xan tiʼ wíinik u tuukulil minaʼan xuʼulul, kex maʼ tu naʼatik wíinik tuláakal u nojochil baʼax tu beetaj [Dios] mix xan baʼax bíin u beete» (Eclesiastés 3:11).

¿Chéen wa ken pʼáatak maʼ tu páajtal u tsolaʼal tuʼux u taal upʼéel baʼal unaj u creertaʼal Dios beetmai?

Yaan máakoʼobeʼ ken u yuʼuboʼob u yaʼalaʼal Dios beet upʼéel wa baʼaxeʼ, ku yaʼalikoʼobeʼ «letiʼe baʼax maas chéen chʼaʼabil» jeʼel u páajtal u yaʼalaʼal ken talamchajak u tsolaʼal tumen le ciencia bix yanchajik upʼéel wa baʼaxoʼ. Baʼaleʼ, ¿máakalmáak le talam baʼaloʼob maʼ tu páajtal u tsolaʼal tuʼux u taaloʼoboʼ? ¿Baʼaloʼob mejentak wa? Maʼatech, nukuch baʼaloʼob maʼ tu páajtal u tsoʼolol tumen le baʼax tu kaʼansaj Darwinoʼ. U jaajileʼ u kaʼansajil le evolucionoʼ maʼ béeychajak u tsolik yaʼab tiʼ le baʼaxoʼob yaan yil yéetel le kuxtaloʼ. Le oʼolaleʼ, le evolucionoʼ ku pʼáatal «letiʼe baʼax maas chéen chʼaʼabil» jeʼel u páajtal u yaʼalaʼal ken talamchajak u tsolaʼal jach tuʼux u taal upʼéel baʼaloʼ.

Jéeoba le Máax beet tuláakal baʼal yéetel ku chʼaʼachiʼitaʼal ichil le Bibliaoʼ, maʼ chéen unaj u chʼaʼabal en cuenta ken talamchajak u tsolaʼal bix úuchik u yantal upʼéel wa baʼaxiʼ. Tumen letiʼ beetmil cada upʼéel tiʼ le baʼaxoʼob yanoʼoboʼ. Utúul salmistaeʼ tu yaʼaleʼ mix baʼal yaan wa maʼ tiʼ Dios u taaliʼ, tu yaʼalaj: «Tumen tiʼ teech yaan u sayabil le kuxtaloʼ tiʼ a sáasileʼ ku páajtal k-ilik le sáasiloʼ» (Salmo 36:9). Le oʼolaleʼ jach jaaj, Jéeobaeʼ letiʼ beet «le kaʼanoʼ, le luʼumaʼ, le kʼáaʼnáaboʼ bey xan tuláakal baʼal» (Beetaʼanoʼob [Hechos] 4:24; 14:15; 17:24). Utúul maestro tiʼ le yáax siglooʼ tu yaʼalaj xaneʼ Dios «beet tuláakal baʼal» (Efesoiloʼob 3:9).

Tsʼoʼoleʼ, Dios xan aʼal «bix [kun] meyaj tuláakal baʼaxoʼob yanoʼob teʼ kaʼanoʼ», lelaʼ letiʼe le leyes físicas nuʼuktik le muukʼ yéetel uláakʼ baʼaloʼob ku xakʼaltaʼal tumen le cientificoʼoboʼ (Job 38:33). Jeʼex túun k-ilkoʼ le baʼaxoʼob tu beetaj Jéeobaoʼ tu beetoʼob utiaʼal ka páajchajak u kuxtal jejeláas baʼaloʼob way Luʼumeʼ.

Uláakʼ baʼax eʼesik yanchaj máax beet tuláakal baʼal

Uláakʼ baʼax eʼesik yaan máax beet tuláakal baʼaleʼ, letiʼe baʼax ku yáax tuklik máak ken u yil upʼéel baʼaloʼ. John Horgan, utúul científicoeʼ, ka tʼaanaj tiʼ le jejeláas bix u yaʼalaʼal úuchik u yantal le kuxtaloʼ, tu yaʼalaj: «Wa minaʼan baʼax eʼesik wa jach jaaj le baʼaxoʼob ku yaʼalaʼaloʼ, jeʼel u páajtal k-kʼubik óol tiʼ le baʼax k-yáax tuklik ken k-il upʼéel baʼaloʼ».

¿Yaan wa baʼax jeʼel u beetik k-tukultik chéen tu juunal úuchik u yantal tuláakal baʼaleʼ? Kex yaʼab máakoʼob creertik chéen bey úuchik u yantal tuláakal baʼaloʼ, yaʼab xaneʼ, ku creertikoʼob utúul Máax jach yaan u naʼat beet tuláakal baʼal, ichil leloʼobaʼ táakaʼan xan cientificoʼobiʼ. Le profesor tiʼ máax tsʼoʼok k-yáax tʼaaneʼ, ka tʼaanaj tiʼ tuláakal máakeʼ, tu yaʼaleʼ «u maas yaʼabil máakeʼ ku creertikoʼob yaan utúul Máax beet tuláakal baʼal». ¿Baʼaxten? Tumen ku tuukuloʼob jeʼex tuukulnajik apóstol Pabloeʼ, letiʼeʼ tu yaʼalaj: «Tuláakal najeʼ yaan máax beetmail» (Hebreos 3:4, Le Tumben Nuptʼan). Ka tsʼoʼokeʼ le apostoloʼ tu yaʼalaj xan: «Baʼaleʼ máax beetmail tuláakal baʼaloʼobeʼ, Jajal Dios». Le tekstoaʼ ku yeʼesiktoʼoneʼ wa tak chéen upʼéel naj ku creertaʼal yanchaj máax beetmileʼ, ¿maʼ wa túun maas unaj u creertaʼal yaan utúul Máax beet u yantal le kuxtaloʼ?

 Le Bibliaoʼ ku yaʼalik yoʼolal le máaxoʼob maʼatech u creertikoʼob wa yaan Máax beet tuláakal baʼaloʼ: «Le j-maʼ naʼatoʼoboʼ ku tukultikoʼobeʼ: minaʼan [Dios]» (Salmo 14:1). Le salmistaoʼ ku yaʼalikeʼ «j-maʼ naʼat» tuláakal le máaxoʼob tak bejlaʼa maʼ tu creertikoʼob wa yaan Máax beet tuláakal baʼaloʼ, tumen maʼ xaaneʼ ku nuʼuktikubaʼob chéen yéetel baʼax ku yaʼalaʼal, maʼ yéetel baʼaloʼob jaajtakiʼ. Baʼaleʼ tuláakal máak yaan u naʼateʼ ku creertik yaan Máax beet tuláakal baʼal (Isaías 45:18).

Yaʼab máakoʼobeʼ ken tsʼoʼokok u jach ilkoʼob le baʼaxoʼob eʼesik maʼ chéen tu juunal yanchaj tuláakal baʼaloʼ, ku creertikoʼob yaan utúul Máax jach yaan u naʼat beetoʼob.

Jeʼel u páajtal k-kʼaj óoltik le Máax beet tuláakal baʼaloʼ

Baʼaleʼ, wa yaan Máax beetmiloʼoneʼ, ¿baʼax oʼolal túun tu beetoʼon? ¿Baʼax oʼolal kuxaʼanoʼon? Chéen yéetel le cienciaoʼ maʼ tu páajtal u kaxtaʼal u núukil le kʼáatchiʼobaʼ. Tsʼoʼoleʼ le kʼáatchiʼobaʼ jach kʼaʼabéet u kaxtaʼal u núukiloʼob. Leloʼobaʼ chéen le Biblia jeʼel u páajtal u tsʼáaiktoʼon u núukiloʼoboʼ. Tumen maʼ chéen ku yaʼalik Jéeoba beet tuláakal baʼaliʼ, ku yaʼalik xan baʼax péeks u beetoʼob yéetel baʼax oʼolal tu beetoʼob. Ku yaʼalik xan baʼax oʼolal tu beetaj wíinik yéetel baʼax jeʼel u páajtal u páaʼtik máak tiʼ le kʼiinoʼob ku taaloʼ.

Baʼaleʼ ¿máax Jéeoba? ¿Bix letiʼ? U j-jaajkunajoʼob Jéeobaeʼ ku invitarkechoʼob utiaʼal ka a kʼaj óolt le Máax beet tuláakal baʼaloʼ. Techeʼ jeʼel u páajtal a kanik tiʼ u kʼaabaʼeʼ, u modos yéetel bix u biskuba yéetel wíinik. Ken a xok le Bibliaoʼ, yaan a kʼuchul a naʼateʼ maʼ chéen unaj u kʼaj óoltaʼal le kiʼichkelem baʼaloʼob yanoʼoboʼ, kʼaʼabéet xan u tsʼaʼabal nojbeʼenil tiʼ le Máax beetoʼoboʼ (Salmo 86:12; Apocalipsis 4:11).

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 4]

Miguel Ángel

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 5]

U creertaʼal yaan utúul Máax beet tuláakal baʼaleʼ maʼatech u bin tu contra le baʼax ku yaʼalik le cientificoʼoboʼ

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 6]

Le jejeláas baʼaloʼob kuxaʼanoʼoboʼ ku yeʼesikoʼob jach maʼalob beetaʼaniloʼob

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 7]

Le baʼaloʼob yanoʼoboʼ ku chíikbeskoʼob yaan Máax beetoʼob