Le yáax cristianoʼoboʼ yéetel u diosiloʼob Roma

TIʼ UPʼÉEL carta tu túuxtaj Plinio el Joven, u gobernadori Bitinia, tiʼ Trajano, u emperadori Romaeʼ, tu yaʼalaj: «Lelaʼ letiʼe baʼax tsʼoʼok in beetik tiʼ le máaxoʼob ku taasaʼal tin wiknal ku yaʼalaʼal cristianoʼoboʼ. Tin kʼáatajtiʼob wa cristianoʼob. Le máaxoʼob ku yaʼalikoʼob cristianoʼobeʼ, tin kʼáatajtiʼob tu kaʼatéen yéetel le ken in kʼáattiʼob tu yóoxtéeneʼ, kin waʼalik ka castigartaʼakoʼob, le máaxoʼob maʼ tu kʼexaj u tuukuloʼoboʼ tin waʼalaj ka kíimsaʼakoʼob». Baʼaleʼ Plinioeʼ tu tsʼíibtaj xan: «Yaan [jujuntúul tiʼ letiʼobeʼ] tin chʼaʼatuklaj ka chaʼabkoʼob». ¿Baʼaxten? Tumen tu xulaj u tsʼáaik u fejoʼob tiʼ Cristo úuchik u kʼaakʼastʼaanoʼob tu contra, ka joʼopʼ u adorartkoʼob u estatuai le césar yéetel u imagen le diosoʼob u bismaj le gobernador teʼ tribunaloʼ.

Le yáax cristianoʼoboʼ tu muʼyajtoʼob chʼaʼapachtajiloʼob tumen maʼ tu yóotoʼob u adorartoʼob le emperadoroʼ mix u imagen u diosoʼob. Baʼaleʼ ¿baʼax ojéelaʼan yoʼolal u maasil religionoʼob yanoʼob kaʼach Romaoʼ? ¿Baʼax diosiloʼob ku adorartkoʼob, yéetel bix u yilaʼal tumen le romailoʼoboʼ? ¿Baʼaxten pʼektaʼab le cristianoʼob maʼ tu yóotoʼob u kʼuboʼob siibaloʼob tiʼ u diosiloʼob Romaoʼ? K-ojéeltik u núukil le kʼáatchiʼobaʼ jeʼel u yáantkoʼon ken chʼaʼapachtaʼakoʼon ikil k-meyajtik Jéeobaeʼ.

Le religionoʼob yanchajoʼob tu luʼumil Romaoʼ

Le kaajoʼob yaan yáanal u páajtalil Roma kaʼachoʼ jach yaʼab diosoʼob ku adorarkoʼob, óoliʼ bey jeʼex u yaʼabil le tʼaaniloʼob ku beetaʼal teʼ kʼiinoʼoboʼ bey xan le baʼaxoʼob suukaʼan u beetaʼaloʼ. Kex le romailoʼob jelaʼan u yilkoʼob bix u adorar le judíoʼoboʼ, tu yiloʼob bey upʼéel «religión kʼambeʼeneʼ», le oʼolal maʼ tu chʼaʼapachtoʼobiʼ. Tu temploi Jerusalén kaʼacheʼ ku kʼuʼubul tiʼ Dios kaʼapʼéel siibal sáamsamal (kaʼatúul mejen tamanoʼob yéetel utúul toro) tu yoʼolal le césar yéetel u luʼumil. Le romailoʼoboʼ maʼ u pʼeek u yilkoʼob u kʼuʼubul siibaloʼob tiʼ utúul dios wa tiʼ u jejeláasil diosoʼob utiaʼal maʼ u kʼuuxiloʼobiʼ. Baʼaleʼ ku páaʼtikoʼob ka eʼesaʼak tumen le judíoʼob u tsʼaamubaʼob yáanal u páajtalil Romaoʼ.

Tiʼ tuláakal le kaajoʼob yanoʼob yáanal u páajtalil Romaoʼ yaʼab baʼaloʼob maʼ maʼalobtak ku beetaʼaliʼ. Jach ku kʼaʼamal le kaʼansajoʼob maʼ jaajtak ku taal tiʼ le griegoʼoboʼ bey xan le j-meeniloʼ. Yéetel le lakʼiniloʼoboʼ tu bisoʼob túumben religionoʼob yoʼolal baʼaloʼob maʼ tu béeytal u naʼataʼal, jeʼex le u creertaʼal yaan baʼax ku pʼáatal kuxaʼanil tiʼ máak ken kíimkoʼ, u tsʼaʼabal u yiloʼob baʼax ku taal u kʼiin yéetel ku beetkoʼob uláakʼ baʼaloʼob kʼaastak utiaʼal u natsʼkubaʼob tiʼ u diosoʼob. Le baʼaloʼobaʼ suukchaj u beetaʼal tiʼ  tuláakal le kaajoʼob yanoʼob yáanal u páajtalil Romaoʼ. Teʼ yáax sigloʼob tsʼoʼokok u kíimil Cristooʼ, suukchaj u adorartaʼal xan le dios Serapis yéetel le diosa Isis (tiʼ Egipto), Atargatis, utúul diosa de kay (tiʼ Siria) yéetel Mitra, u diosil le kʼiin (tiʼ Persiaoʼ).

Tu libroi Beetaʼanoʼobeʼ ku chʼaʼachiʼitaʼal le jejeláas baʼaxoʼob maʼ maʼalobtak ku beetaʼal tumen le romailoʼob tu kʼiinil le yáax cristianoʼoboʼ. Jeʼex le romai ku gobernar tu kaajil Chipreoʼ, ku yáantaʼal kaʼach tumen utúul judío ku beetik u j-meenil (Hch. 13:6, 7). U kajnáaliloʼob Listraeʼ, tu tukloʼobeʼ Pablo yéetel Bernabeeʼ letiʼob le diosoʼob griegoʼob Hermes yéetel Zeusoʼ (Hch. 14:11-13). Tu kaajil Filiposeʼ, Pabloeʼ tu yilaj utúul koʼolel ku yaʼalik baʼax ku taal u kʼiin (Hch. 16:16-18). Tu yaʼalaj xaneʼ u kajnáaliloʼob Atenaseʼ jach u kʼubmaj u yóoloʼob tiʼ u diosoʼob, yéetel tu yilaj upʼéel kúuchil tuʼux tsʼíibtaʼan «tiʼ le Jajal Dios maʼ kʼaj óolaʼanoʼ» (Hch. 17:22, 23). Tu kaajil Efesoeʼ tu yilaj jach yaʼab máaxoʼob adorartik le diosa Artemisoʼ (Hch. 19:1, 23, 24, 34). Yéetel tu islai Maltaeʼ ilaʼab bey utúul dioseʼ, tumen maʼ úuch mix baʼal tiʼ ka chiʼib tumen utúul kaaniʼ (Hch. 28:3-6). Yoʼolal tuláakal le baʼaloʼobaʼ, le yáax cristianoʼoboʼ jach kʼaʼabéetchaj u kanáantkoʼob maʼ u joʼopʼol u adorartkoʼob yaanal diosoʼob.

U religión le romailoʼoboʼ

Jeʼex úuchik u bin u yaʼabtal le kaajoʼob yáanal u páajtalil Romaoʼ, bey úuchik u bin u kʼamkoʼob le diosoʼob ku adorartkoʼoboʼ. Maʼ tu xuʼulsoʼob u adorartaʼal uláakʼ diosoʼobiʼ, baʼaxeʼ joʼopʼ xan u adorartkoʼob. Le oʼolal jach yaʼabchaj le diosoʼob ku adorartkoʼoboʼ. Leloʼ ku yeʼeskeʼ, utiaʼal le romailoʼoboʼ le adoracionoʼ maʼ u kʼáat u yaʼal u adorartaʼal chéen utúul diosiʼ, baʼaxeʼ u adorartaʼal jejeláas diosoʼob.

U nojchil u diosoʼobeʼ Júpiter, letiʼeʼ kʼaj óolaʼan xan yéetel le kʼaabaʼ «Óptimo Máximo» («u maas maʼalobil yéetel u maas nojchil tiʼ uláakʼ diosoʼob»). Letiʼobeʼ ku creerkoʼobeʼ ku chíikbeskuba teʼ iikʼoʼ, teʼ jaʼ ku kʼáaxloʼ yéetel teʼ cháak ken léembalnak yéetel ken jaatsʼnakoʼ. U yatneʼ Juno, u kiik, ku yaʼalaʼaleʼ letiʼ le Lunaoʼ yéetel letiʼ kanáantik le koʼoleloʼoboʼ. Minerva, u hijaeʼ, u diosai le patbil baʼaloʼoboʼ yéetel le uláakʼ meyajoʼob bey xan le baʼateltáambaloʼoboʼ.

Le romailoʼoboʼ jach yaʼab diosoʼob ku adorarkoʼob kaʼachi. Ichiloʼobeʼ tiaʼan le diosoʼob ku adorartaʼal ichil upʼéel naj utiaʼal u kanáantik le máaxoʼob kajaʼanoʼoboʼ, yéetel tiaʼan xan Vesta,  u diosai le kʼáakʼ ku tʼaʼabal ich najoʼ. Janoeʼ yaan kaʼapʼéel u táan u yich, letiʼeʼ u diosil u káajsaʼal tuláakal baʼal. Cada upʼéel meyaj ku beetaʼaleʼ yaan u diosil. Joʼopʼ tak u adorarkoʼob baʼaloʼob maʼatech u yilaʼal. Jeʼex le diosa Paz, Salud, Pudicia (toj kuxal), Fe, Virtud (x-maʼ saajkil), Voluptuosidad (kiʼimak óolal) yéetel uláakʼ u jejeláasil diosoʼob. Tumen ku creertaʼal yaan baʼax u yil le diosoʼob tiʼ tuláakal baʼaxoʼob ku beetik máak, tak ken yanak chéen tu juunaleʼ, ku beetkoʼob kaʼach siibaloʼob, payalchiʼob yéetel kʼiimbesajoʼob utiaʼal u jóokʼol maʼalobil tuláakal.

Utiaʼal u yojéeltkoʼob baʼax u kʼáat u diosoʼobeʼ ku tʼankoʼob le augurioʼob wa le j-kʼiinoʼob utiaʼal ka aʼalaʼaktiʼob baʼax u kʼáat u yaʼal le bix yanil u riñón, u puksiʼikʼal, wa u táamnel le baʼalcheʼob ku kʼubikoʼob tiʼ u diosoʼoboʼ, tumen ku yaʼalikoʼobeʼ le bix yanikoʼ ku yeʼesik wa utstutʼaan u diosoʼob le baʼax u kʼáat u beetoʼoboʼ.

Tu jóokʼbal le kaʼapʼéel siglo táanil tiʼ u taal Jesusoʼ, le romailoʼoboʼ joʼopʼ u ketikoʼob u diosoʼob yéetel u diosoʼob le griegoʼoboʼ. Ku yaʼalikoʼobeʼ Jupitereʼ, Zeus; Junoeʼ, Hera; lelaʼ bey tu beetiloʼob yéetel u maasil u diosoʼoboʼ. Yéetel tu kʼamoʼob le baʼaxoʼob ku yaʼalik le griegoʼob yoʼolal u diosoʼoboʼ, kex kʼaas le baʼaxoʼob ku yaʼalaʼal tu yoʼolaloʼoboʼ, tumen ku yeʼesaʼaloʼob bey jeʼex le máakoʼob yaʼab baʼaloʼob kʼaastak ku beetkoʼoboʼ. Jeʼex Zeuseʼ, utúul dios ku violartik koʼoleloʼob yéetel mejen paalal, ku núupchital yéetel wíinikoʼob bey xan yéetel uláakʼ diosoʼob. Le baʼaxoʼob subtsiltak ku beetik le diosoʼobaʼ jach jatsʼuts u yilaʼal teʼ teatroʼoboʼ, le oʼolal le máaxoʼob adorartkoʼoboʼ ku beetkoʼob baʼaloʼob kʼaastak yéetel subtsiltak.

U yaʼabil tiʼ le máakoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼoboʼ ku yaʼalikoʼobeʼ le baʼaloʼobaʼ maʼ jaajtakiʼ, yanoʼob xaneʼ ku yaʼalikoʼob chéen tsikbaloʼob. Maʼ xaaneʼ yoʼolal lelaʼ Poncio Pilatoeʼ tu kʼáataj tiʼ Jesús: «¿Baʼax le jaajoʼ?» (Juan 18:38). Utúul máak ku xokik baʼaxoʼob uchaʼantakeʼ, ku yaʼalikeʼ le kʼáatchiʼaʼ ku yeʼesik «le tuukul yantiʼ le máakoʼob teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ, le oʼolal le ken joʼopʼok u yúuchul tʼaan tiʼ baʼaloʼob beyaʼ maʼ ojéelaʼan wa jach jaajiʼ».

Joʼopʼ u adorartaʼal le emperadoroʼ

Le emperadoroʼoboʼ káaj u adorartaʼaloʼob tu kʼiinil táan u reinar Augusto, ichil u jaʼabiloʼob 27 táanil tiʼ u taal Jesús tak tu jaʼabil 14 tsʼoʼokok u taal. U kajnáalil le mejen kaajoʼob tuʼux ku tʼaʼanal griego teʼ lakʼinoʼ jach kiʼimakchaj u yóoloʼob yoʼolal le jeetsʼelil yéetel le bix kuxlajikoʼob le ka tsʼoʼok le baʼateltáambaloʼoboʼ. Letiʼobeʼ u kʼáatoʼob ka kanáantaʼakoʼob tumen utúul máax yaan páajtalil tiʼ yéetel ku páajtal u yilkoʼob. Le oʼolal tu yiloʼob u beetkoʼob upʼéel institución utiaʼal ka beetaʼak baʼax ku yaʼalik tumen tuláakal máak, kex jeʼel baʼalak religionil u taaleʼ, ka u yaabiltoʼob le luʼum tuʼux kajaʼanoʼoboʼ yéetel ka u tsʼáaubaʼob yáanal u nuʼuktaj le utúuliliʼ máax «salvartikoʼoboʼ». Le oʼolal joʼopʼ u adorartkoʼob le emperadoroʼ.

Kex Augusto maʼ tu kʼamaj ka tʼaʼanak bey utúul dioseʼ, tu yaʼalaj ka adorartaʼak Roma bey utúul diosaeʼ. Baʼaleʼ le ka kíimeʼ joʼopʼ u adorartaʼal bey utúul dioseʼ. Bey úuchik u káajal u adorartaʼal le luʼumil tuʼux ku síijil máak bey xan le máax gobernartikoʼ. Le u adorartaʼal le emperadoroʼ maʼ xáanchaj ka joʼopʼ u beetaʼal tumen le kaajoʼob yanoʼob yáanal u páajtaliloʼ, lelaʼ suukchaj u beetkoʼob utiaʼal u yeʼeskoʼob tsiikil tiʼ.

Domiciano, reinarnaj tu jaʼabil 81 tak 96 tsʼoʼokok u taal Jesuseʼ, letiʼe yáax emperador tu yaʼalaj ka adorartaʼak bey utúul diosoʼ. Teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ le romailoʼoboʼ jach chíikaʼan u yilkoʼob u jelaʼanil le máaxoʼob tsaypachtik Cristo tiʼ u maasil judíoʼoboʼ, ku yilkoʼob bey upʼéel túumben religioneʼ, le oʼolal joʼopʼ u sen chʼaʼapachtikoʼob. Maʼ xaaneʼ teʼ kʼiinoʼob táan u gobernar Domiciano ka bisaʼab kʼalbil apóstol Juan tu islai Patmos «úuchik [u yaʼalik] u jaajil tu yoʼolal Jesucristo» (Apo. 1:9).

Le kʼalaʼan Juanoʼ, tu tsʼíibtaj u libroi Apocalipsis, ichileʼ ku chʼaʼachiʼitik Antipas, utúul máax meyajtik Dios kíimsaʼab Pérgamo, upʼéel  kaaj tuʼux jach suuk u adorartaʼal kaʼach le emperadoroʼ (Apo. 2:12, 13). Maʼ xaaneʼ teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ, u gobiernoi Romaeʼ tsʼokaʼaniliʼ u yaʼalik ka adorartaʼak le emperador tumen le yáax cristianoʼoboʼ. Kex jaaj wa maʼatecheʼ, tu jaʼabil 112 tsʼoʼokok u taal Jesuseʼ, Plinioeʼ tsʼoʼok u joʼopʼol u yaʼalik tiʼ le cristianoʼob yanoʼob Bitinia ka u beetoʼoboʼ, jeʼex u yeʼesik le carta tu túuxtaj tiʼ Trajano t-ilaj tu káajbal le xookaʼ.

Trajanoeʼ jach utschajtutʼaan le baʼaxoʼob tu beetaj Plinio tiʼ le máaxoʼob bisaʼaboʼob tu táanoʼ, yéetel tu yaʼalaj ka kíimsaʼak le cristianoʼob maʼatech u yóotkoʼob u adorartoʼob u diosoʼob le romailoʼoboʼ. Baʼaleʼ tu yaʼalaj xan tiʼ: «Le máax ku xuʼulul u tsʼáaik u fe tiʼ Cristo yéetel ku yeʼesik le ken payalchiʼinak tiʼ k-diosoʼobeʼ, jeʼel u pʼáatal maʼ u kíimsaʼal kex ku tsaypachtik Cristo kaʼacheʼ».

Le romailoʼoboʼ maʼ maʼalob u yilkoʼob ka aʼalaʼak tumen upʼéel religión ka adorartaʼak chéen utúul diosiʼ. Wa u diosiloʼob Roma maʼ tu kʼáatikeʼ, u Dios le cristianoʼoboʼ maʼ unaj xan u kʼáatkiʼ. Tsʼoʼoleʼ u adorartaʼal le emperadoroʼoboʼ ku yilaʼal chéen upʼéel bix u tsʼáaikuba máak yáanal u páajtaliloʼob. Le oʼolal ku yilaʼal bey táan u tsʼáaikuba máak tu contra le emperador wa maʼ tu beetkoʼ. Baʼaleʼ, jeʼex úuchik u yilik Pliniooʼ, mix baʼal jeʼel u páajtal u beetik utiaʼal u obligartik u maas yaʼabil le máaxoʼob tsaypachtik Cristo utiaʼal ka u beetoʼoboʼ. Wa ku beetkoʼobeʼ ku yilkoʼob bey táan u tsʼáaikubaʼob tu contra Jéeobaeʼ, le oʼolal yaʼabeʼ maas tu yóotoʼob kíimil ke ka u adorartoʼob le emperadoroʼ.

¿Baʼax ku kaʼansiktoʼon leloʼ? Yaan tuʼuxoʼobeʼ ku yaʼalaʼal tiʼ u kajnáaliloʼob ka u saludartoʼob le banderaoʼ. U jaajileʼ le máaxoʼob meyajtik Diosoʼ ku yeʼeskoʼob tsiikil tiʼ le gobiernoʼoboʼ (Rom. 13:1). Baʼaleʼ ken beetaʼak kʼiimbesajoʼob tuʼux ku saludartaʼal le banderaoʼ, k-beetik le baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ, k-adorartik chéen Jéeoba; tumen letiʼeʼ ku yaʼaliktoʼon: «Púutsʼeneʼex tiʼ [...] le beetbil [diosoʼoboʼ]», yéetel «tselabaʼex [tiʼob]» (1 Cor. 10:14; 1 Juan 5:21; Nah. 1:2). Jesuseʼ tu yaʼalaj xan: «[Adorart] Yuumtsil a Jajal Dios yéetel meyajt chéen letiʼ» (Luc. 4:8). Le oʼolal toʼoneʼ k-chʼaʼatukultmaj u chúukpajal k-óol k-adorart chéen Dios.

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 5]

Le u jaajil cristianoʼoboʼ ku adorartkoʼob chéen Jéeoba

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 3]

Le yáax cristianoʼoboʼ maʼ tu yóotoʼob u adorartoʼob le emperadoroʼ mix u imagen le diosoʼoboʼ

Emperador Domiciano

Zeus

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 3]

Emperador Domiciano: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: foto chʼaʼan tumen Todd Bolen/Bible Places.com, chʼaʼab teʼ Museo Arqueológico tiʼ u kaajil Estambul

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 4]

Le cristianoʼob kajaʼanoʼob kaʼach Efesooʼ maʼ tu adorartoʼob le diosa Artemisoʼ (Hch. 19:23-41)