Bejlaʼeʼ maʼ saajken tiʼ le kíimiloʼ: táan in páaʼtik «kuxtal [...] jach yaʼab»

Tsikbaltaʼab tumen Piero Gatti

LE AVIONOʼOBOʼ jujunpʼíitil u bin u maas kʼaʼamtal u juumoʼob. Le sirenaʼoboʼ ku joʼopʼol u juumoʼob utiaʼal ka xiʼik tuláakal máak utiaʼal u taʼakikuba. Tsʼoʼoleʼ ku yuʼubaʼal u wáakʼal le bombaʼoboʼ, lelaʼ ku beetik u jach sajaktal máak yéetel ku kʼaskúuntik tuláakal baʼal tu kaajil Milán.

Lelaʼ letiʼe baʼaxoʼob ku yúuchul kaʼach tu jaʼabil 1943 yéetel 1944 tu luʼumil Italiaoʼ. Teneʼ juntúul táankelem soldado túuxtaʼaneniʼ, yéetel ku yaʼalaʼalten ka in jóoʼs le kimenoʼob xeʼexetʼaʼanoʼob tumen le bombaʼoboʼ. Yaʼab u téenel jach óolak kíimsaʼaken. Cada juntéen ken x-máan kíimsaʼakeneʼ, kin waʼalik tiʼ Dios wa maʼ in kíimileʼ, yaan in kʼubik in kuxtal utiaʼal in beetik baʼax uts tu tʼaan.

Bix xuʼulik in sajaktal tiʼ le kíimiloʼ

Tiʼ líikʼen tiʼ junpʼéel chan kaaj kaʼapʼéel leguas ka tak táanchumuk (10 kilómetros) yanil tiʼ u noj kaajil Como, Italia, naatsʼ tu jáal u luʼumil Suiza. Yoʼolal baʼax úuchten tin chichnileʼ jach saajken kaʼach tiʼ le kíimiloʼ. Kaʼatúul tiʼ in kiikoʼobeʼ kíimoʼob yoʼolal le gripe españolaoʼ, yéetel Luigia, in maamaeʼ, kíim tu jaʼabil 1930, le yaanten chéen seis jaʼaboʼoboʼ. Tumen líikʼen ichil junpʼéel familia catolicoeʼ, kin beetik kaʼach baʼax ku yaʼalaʼal teʼ Iglesiaoʼ yéetel kin bin misa cada semana. Baʼaleʼ xuʼul in sajaktal tiʼ le kíimil yoʼolal le baʼax tin wuʼuyaj u tsikbaltaʼal tiʼ junpʼéel barberíaoʼ, maʼ yoʼolal le baʼax tin kanaj tiʼ junpʼéel templooʼ.

Tu jaʼabil 1944 jach yaʼab máakoʼob ku muʼyajoʼob yoʼolal le kaʼapʼéel nojoch baʼateltáambaloʼ. Utiaʼal k-púutsʼul teʼ tuʼux ku yúuchul baʼateloʼ, teen yéetel u milesil soldadoʼob italiailoʼobeʼ binoʼon Suiza. Ka kʼuchoʼoneʼ, bisaʼaboʼon tiʼ jejeláas tuʼux yaan le máaxoʼob ku púutsʼloʼob tiʼ le baʼateltáambaloʼ. Teneʼ túuxtaʼaben tiʼ junpʼéel kúuchil yaan tu xaman-lakʼin Suiza, naatsʼ tiʼ u kaajil Steinach, teʼeloʼ ku chaʼabal k-beetik jujunpʼéel meyajoʼobiʼ. Le barbero kajaʼanoʼ tu tsʼáajten meyaj yéetel tu chaʼaj in pʼáatal tu yotoch. Kex chéen junpʼéel mes meyajnajen teʼeloʼ, béeychaj in kʼaj óoltik juntúul máak tu yáanten in kʼex in kuxtal.

Letiʼ kaʼacheʼ juntúul tiʼ le máaxoʼob ku binoʼob teʼ barberíaoʼ: Adolfo Tellini, juntúul italiail kajaʼan tuʼ luʼumil Suiza. Teneʼ maʼ in wojel kaʼach máax u j-jaajkunajoʼob Jéeobaiʼ, tumen teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ chéen ciento cincuenta u túulal yanoʼob tu luʼumil Italiaiʼ. Jach jatsʼuts úuchik in wuʼuyik le baʼaxoʼob tu tsolajten yéetel le Bibliaoʼ, maases le baʼax yaan yil yéetel le túumben luʼum kun yantal ichil junpʼíit kʼiin tuʼux kun yantal jeetsʼelil yéetel «kuxtal [...] jach yaʼab[oʼ]» (Juan 10:10; Apo. 21:3, 4). Kiʼimakchaj in wóol in wuʼuyik ichil junpʼíit kʼiineʼ yaan u xuʼulul le baʼateltáambaloʼob yéetel le kíimiloʼ. Le ka suunajen teʼ tuʼux yaan u maasil máaxoʼob puutsʼloʼob tiʼ le baʼateltáambaloʼ, tin tsikbaltaj tiʼ Giuseppe Tubini, juntúul táankelem xiʼipal italiail, letiʼeʼ jach jatsʼuts úuchik  u yuʼubik xan. Desde teʼ kʼiin jeʼeloʼ, k-xíimbaltaʼal cada wa baʼax kʼiin tumen Adolfo yéetel uláakʼ sukuʼunoʼob.

Junpʼéel kʼiineʼ, Adolfoeʼ tu bisen tu kaajil Arbon, kaʼapʼéel leguas ka tak táanchumuk (10 kilómetros) yanil tiʼ u kaajil Steinach, teʼeloʼ tiʼ ku yantal muchʼtáambal tiʼ u jaats j-Jaajkunajoʼob ich italianoiʼ. Jach jatsʼuts úuchik in wuʼuyik, le oʼolal binen tuláakʼ semanaiʼ, kex xíimbalil úuchik in bin. Ka máan kʼiineʼ binen tiʼ junpʼéel asamblea tu kaajil Zurich. Le baʼax maas péeks in wóoloʼ letiʼe fotoʼob eʼesaʼab tiʼ le kúuchiloʼob tuʼux ku kíimsaʼal máakoʼ. Eʼesaʼab fotoʼob tuʼux nikkúuntaʼan yaʼab kimenoʼob yéetel aʼalaʼabeʼ yaʼab sukuʼunoʼob alemaniailoʼob kíimsaʼaboʼob yoʼolal u fejoʼob. Teʼ asambleaoʼ tin kʼaj óoltaj Maria Pizzato, juntúul kiik kʼaʼal cárcel once jaʼaboʼob yoʼolal u fe tumen u gobiernoil Italia.

Ka tsʼoʼok le baʼateltáambaloʼ, suunajen Italia yéetel káaj in bin tiʼ junpʼéel chan múuchʼulil yaan tu kaajil Como. Kex mix juntéen tsʼaʼabten xook yéetel le Biblia jeʼex unajoʼ, tsʼoʼok in naʼatik le baʼaxoʼob maas kʼaʼanaʼantak ku kaʼansikoʼ. Maria, ku bin xan teʼ múuchʼuliloʼ, tu tsolajten u kʼaʼanaʼanil u yokjaʼ máak yéetel tu yaʼalajten ka xiʼiken in wil Marcello Martinelli, juntúul sukuʼun kajaʼan Castione Andevenno, junpʼéel u kaajil Sondrio. Letiʼeʼ yéeyaʼan utiaʼal u bin kaʼan, láayliʼ tu máansaj xan once jaʼaboʼob kʼalaʼan carceleʼ. Baʼaleʼ utiaʼal in bin in wileʼ yanchaj in bin 20 leguas (80 kilómetros) yóoʼ bicicleta.

Marcelloeʼ tu tsolajten yéetel le Biblia baʼaxoʼob kʼaʼabéet utiaʼal u yokjaʼ máak, payalchiʼinaj tin wéetel, ka tsʼoʼokeʼ binen tu yéetel teʼ áalkab jaʼ ku kʼaabaʼtik Adda, utiaʼal in wokjaʼ. Jach kʼajaʼanten le kʼiin ka okjaʼanajen tu mesil septiembre tiʼ 1946. Teneʼ tin chʼaʼtuklaj in kʼubik in kuxtal tiʼ Jéeoba, beyoʼ anchajten junpʼéel esperanza. Kex tsʼoʼok u yáakʼabtal ka suunajen tin wotocheʼ jach kiʼimak in wóol, maʼ tin creertik wa 40 leguas tin pedaleartaj (160 kilómetros) chéen tiʼ junpʼéel kʼiin.

Le yáax asamblea yanchaj Italia ka tsʼoʼok le baʼateltáambaloʼ, yanchaj tu kaajil Milán tu mesil mayo tiʼ 1947. Tiʼ le 700 u túulal binoʼob teʼ asambleaoʼ, yaʼabeʼ chʼaʼpachtaʼaboʼob xan tumen le gobierno fascistaoʼ. Teʼ asambleaoʼ úuch junpʼéel baʼax maʼ suuk u yilaʼaliʼ: Giuseppe Tubini, le táankelem xiʼipal tin tsikbaltaj le maʼalob péektsilil tiʼeʼ, letiʼ máans u tsoltʼaanil le okjaʼoʼ... ka tsʼoʼokeʼ ka okjaʼanaj xan.

Teʼ asambleaoʼ tin kʼaj óoltaj Nathan Knorr, ku meyaj kaʼach tu Betelil Brooklyn. Letiʼeʼ tu yaʼalajten yéetel tiʼ Giuseppeʼ ka k-beetba precursoril. Tin chʼaʼtuklaj in káajsik ichil junpʼéel mes. Ka suunajen tin wotoch ka tin waʼalaj tiʼ in láakʼtsiloʼobeʼ, tu yóotoʼob u kʼexoʼob bix in tuukul, baʼaleʼ maʼ tin kʼexiʼ. Junpʼéel mes tiʼ leloʼ binen meyaj tu najil Betel yaan tu kaajil Milán. Teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ ku meyaj chéen kantúul misioneroʼobiʼ, Giuseppe (Joseph) Romano yéetel Angelina, u yatan, Carlo Benanti yéetel Costanza, u yatan, yéetel Giuseppe Tubini, letiʼeʼ túumben okaʼaniliʼ. Bey túunoʼ tu chukaj seis u túulaloʼoniʼ.

Ka máan junpʼéel meseʼ tsʼaʼaben in beet in superintendenteil tiʼ circuito, teen le yáax tin beetaj le meyaj sijnáal tu luʼumil Italiaoʼ. Tu jaʼabil 1946 kʼuch Italia le sukuʼun George Fredianelli, le yáax misionero ku taal tu luʼumil Estados Unidosoʼ, letiʼeʼ superintendente viajante kaʼachi. Tin máansaj wa jaypʼéel semanaʼob tu yéetel utiaʼal u yáantken in kan le meyaj ken in beetoʼ, ka tsʼoʼokeʼ ka binen chéen tin juunal. Le yáax múuchʼulil tin xíimbaltoʼ ku kʼaabaʼtik Faenza. Teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ, mix juntéen in máans junpʼéel tsoltʼaan. Kex beyoʼ tin wilaj in líiʼsik u yóol tuláakal utiaʼal u maas tsʼáaik u yóoloʼob u meyajtoʼob Dios. Teʼ múuchʼuliloʼ yaʼab táankelmoʼob yanoʼob kaʼachiʼ, yaan jujuntúul tiʼ letiʼobeʼ kʼuch u beetoʼob nukuch meyajoʼob ichil u kaajal Jéeoba teʼ luʼumiloʼ.

Teen kaʼacheʼ jach jatsʼuts in wilik in beetik in circuitoil kex yaʼab kʼexoʼob, talamiloʼob yéetel uláakʼ baʼaloʼob talamtak tin aktáantaj, tumen le sukuʼunoʼoboʼ jach tu yaabiltenoʼob.

 Le bix yanil le religión le ka tsʼoʼok le baʼateltáambaloʼ

Paʼatik in tsolikteʼex bix yanil kaʼach le religión tu luʼumil Italiaoʼ. Le religión maas kʼamaʼanoʼ letiʼe Iglesia Católicaoʼ, kex kʼaʼam uláakʼ religionoʼob tu jaʼabil 1948, le ley u tsʼaamaj le fascistaʼob utiaʼal maʼ k-kʼaʼaytajoʼ xáanchaj tak tu jaʼabil 1956. Tsʼoʼoleʼ u nuuktakil le Iglesia Católicaoʼ, ku beetik kaʼach tuláakal le ku páajtal utiaʼal maʼ u yantaltoʼon le asambleaʼob tiʼ circuitooʼ. Baʼaleʼ yaan kʼiineʼ maʼatech u béeytaloʼob, lelaʼ bey úuchik tu kaajil Sulmona tu jaʼabil 1948.

Utiaʼal domingo jaʼatskabeʼ, teen aʼal u tʼaaniloʼob u káajbal le asambleaoʼ yéetel Giuseppe Romano máans le tsoltʼaanoʼ. Yaʼab máakoʼob binoʼobiʼ, tumen kex chéen 500 j-kʼaʼaytajoʼob yaan tiʼ tuláakal u luʼumil Italiaeʼ, 2,000 u túulal máakoʼob tu muchʼubaʼob teʼ teatrooʼ. Ka tsʼoʼok le tsoltʼaanoʼ, juntúul táankelem xiʼipal bijaʼan yéetel kaʼatúul j-kʼiinoʼobeʼ, máan tu táan tuláakaleʼ ka joʼopʼ u tʼaan kʼaʼam utiaʼal u beetik u pʼuʼujul le máakoʼob yanoʼoboʼ. Tu séebaʼanileʼ tin waʼalajtiʼ: «Wa yaan baʼax taak a waʼalikeʼ, alquilart junpʼéel teatro utiaʼal a waʼalik jeʼel baʼaxak a kʼáateʼ». Ka tu yilaj mix máak beetik u cuentail yéetel táan u pʼaʼastaʼaleʼ, éemeʼ ka biniʼ.

Teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ maʼ chéen chʼaʼabil u bin máak u xíimbalt le múuchʼuliloʼoboʼ. Yaan kʼiineʼ xíimbalil in bin, yaan kʼiineʼ tiʼ bicicleta, tiʼ tren wa tiʼ úuchben camionoʼob jach chuupoʼob. Yaʼab u téeneleʼ chéen tuʼux ku tséentaʼal baʼalcheʼob weenen wa chéen tiʼ mejen paseloʼob. Le maʼ úuch tsʼoʼokok le baʼateltáambaloʼ, u maas yaʼabil u kajnáaliloʼob Italia, tak le junpʼíit u j-jaajkunajoʼob Jéeoba yanoʼ, jach óotsiloʼob. Kex beyoʼ, jach ku taasik kiʼimak óolal u meyajtaʼal Jéeoba.

Binen teʼ Escuela tiʼ Galaadoʼ

Tu jaʼabil 1950, teen yéetel Giuseppe Tubinieʼ, invitartaʼaboʼon utiaʼal ka xiʼikoʼon teʼ xook 16 tiʼ le Escuela tiʼ Galaadoʼ. Teneʼ in wojel maʼ chéen chʼaʼabil ken in kan inglesiʼ. Kex kin beetik tuláakal le ku páajtaleʼ, jach maʼ tu pʼáatal tin pool. Tumen kʼaʼabéet k-xokik tuláakal le Biblia ich inglesoʼ, kin xokik kʼaʼam utiaʼal in maas kanik in xok, kex yaan kʼiin maʼ in bin janal. Junpʼéel kʼiineʼ tin máansaj junpʼéel tsoltʼaan u yuʼub in wéet xookoʼob. Jach kʼajaʼanten le baʼax tu yaʼalaj juntúul tiʼ le profesoroʼoboʼ: «Jach maʼalob bix a tsʼáaik a wóol a máans a tsoltʼaan bey xan bix a péeksik a kʼab, baʼaleʼ... maʼ tu naʼataʼal le inglés ka tʼankoʼ». Kex beyoʼ, páajchaj in tsʼoʼoksik le xook teʼ Galaadoʼ. Ka tsʼoʼokeʼ, teen yéetel Giuseppeeʼ, túuxtaʼaboʼon Italia. Yoʼolal le baʼax t-kanaj teʼ xookoʼ maas páajchaj k-áantik le sukuʼunoʼoboʼ.

 Tu jaʼabil 1955 tsʼoʼok in beel yéetel Lidia, tsʼoʼok siete jaʼaboʼob in máans u tsoltʼaanil u yokjaʼ. Domenico, u taataeʼ, chʼaʼpachtaʼab tumen le gobierno fascistaoʼ yéetel bisaʼab kʼalbil óoxpʼéel jaʼab táanxel luʼumil. Kex beyoʼ tu yáantaj tu sieteil u paalal u meyajtoʼob Jéeoba. Lidiaeʼ jach tu tsʼáaj xan u yóol u meyajt Dios jeʼex tu beetil u taataoʼ. Letiʼeʼ óoxtéen bisaʼab tu táan le juezoʼob táanil tiʼ u chaʼabal u yúuchul kʼaʼaytaj tumen le gobiernooʼ. Seis jaʼaboʼob tsʼoʼokok k-beel ka síij Beniamino, k-yáax paal, yéetel tu jaʼabil 1972, ka síij Marco. Jach kiʼimak in wóol in waʼalik letiʼob yéetel u familiaʼobeʼ jach u kʼubmaj u yóoloʼob u meyajtoʼob Dios.

Láayliʼ táan in meyajeʼ

Láayliʼ jach kʼajaʼanten le bix úuchik in wáantik u maasil ichil le jaʼaboʼob tsʼoʼok u máanoʼ. Jeʼex tu káajbal u jaʼabil 1980, in suegroeʼ tu tsʼíibtaj junpʼéel carta tiʼ Sandro Pertini, u presidenteil u luʼumil Italia. Letiʼobeʼ tu kʼaj óoltubaʼob tu islail Ventotene, le tuʼux ku bisaʼal le máaxoʼob ku yilaʼal bey u tsʼaamubaʼob tu contra le gobierno fascistaoʼ. In suegroeʼ taak u tsikbaltiktiʼ le maʼalob péektsiloʼ, le oʼolal tu kʼáataj wa jeʼel u páajtal u tsikbal tu yéeteleʼ. Aʼalaʼabtiʼ jeʼel u páajtaleʼ, ka binen tu yéetel. Le presidenteoʼ tu kʼamoʼon tubeel, junpʼéel baʼax maʼ suuk u beetaʼal kaʼachiʼ, yéetel tu méekʼaj in suegro. Chan xáanchaj táan k-tsikbaltiktiʼ baʼaxoʼob k-creertik, ka tsʼoʼokeʼ t-pʼatajtiʼ jujunpʼéel jóoʼsaʼaniloʼob.

Tu jaʼabil 1991, xuʼul in beetik in superintendenteil tiʼ circuito, junpʼéel meyaj tin beetaj ich cuarentaicuatro jaʼaboʼob. Ka tsʼoʼokeʼ tin beetaj in superintendenteil tiʼ junpʼéel u Najil Asambleaʼob ich kanpʼéel jaʼaboʼob, baʼaleʼ kʼojaʼanchajeneʼ ka xuʼul in beetik. Baʼaleʼ nib óolal tiʼ Dioseʼ, láayliʼ in tsʼaamaj in wóol in meyajteʼ. Kin beetik tuláakal le ku páajtal teʼ kʼaʼaytajoʼ yéetel kin tsʼáaik xook tiʼ jujuntúul máakoʼob. Láayliʼ yaan sukuʼunoʼob aʼalikeʼ jach maʼalob bix in máansik in tsoltʼaanoʼob. U jaajileʼ jach kin tsʼáaik nib óolal tiʼ Jéeoba, tumen kex tsʼoʼok u yantal in jaʼabileʼ láayliʼ ku páajtal in beetik jeʼex kaʼacheʼ.

Tin táankelmileʼ saajken kaʼach tiʼ le kíimiloʼ. Baʼaleʼ yoʼolal le baʼax tin kanaj teʼ Bibliaoʼ, bejlaʼeʼ táan in páaʼtik kuxtal minaʼan u xuul, le «kuxtal [...] jach yaʼab» tu yaʼalaj Jesusoʼ (Juan 10:10). Yéetel jach kin tsʼíiboltik in wilik u béeytal le baʼax u yaʼalmaj Jéeoba u beetkoʼ bey xan in kuxtal ich jeetsʼelil teʼ túumben yóokʼol kaaboʼ. Kin tsʼáaik tuláakal u nojbeʼenil tiʼ Jéeoba, le máax Beetmiloʼon, k-bisik u kʼaabaʼ yéetel kiʼimak óolaloʼ (Sal. 83:18).

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 22]

SUIZA

BERNA

Zurich

Arbon

Steinach

ITALIA

ROMA

Como

Milán

Áalkab jaʼ Adda

Castione Andevenno

Faenza

Sulmona

Ventotene

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 22]

Le táan k-bin Galaadoʼ

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 22]

Teen yéetel Giuseppe teʼ Escuela tiʼ Galaadoʼ

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 23]

Ka tsʼoʼok k-beel

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 23]

Teen yéetel in wataneʼ tsʼoʼok cincuentaicinco jaʼaboʼob tsʼoʼokok k-beel