1. ¿Baʼax tsʼoʼok u beetik u talamtal u kʼaʼaytaj le sukuʼunoʼoboʼ?

U KAAJAL Jéeobaeʼ tsʼoʼok 130 años joʼopʼok u kʼaʼaytaj, chéen baʼaleʼ tsʼoʼok u aktáantkoʼob yaʼab problemaʼob. * Jeʼex le sukuʼunoʼob teʼ yáax siglooʼ, ka káaj u kʼaʼaytaj u j-jaajkunajoʼob Jéeobaeʼ chéen junpʼíitoʼob yéetel yaʼab máakoʼob maʼ uts tu tʼaanoʼob le baʼax ku kaʼanskoʼoboʼ. Tsʼoʼoleʼ yaan máaxoʼob tuklik kaʼacheʼ le sukuʼunoʼoboʼ chéen óotsil máakoʼob maʼ xooknajaʼanoʼobiʼ. Le ka xan puʼul Satanás way Luʼumeʼ sen chʼaʼpachtaʼaboʼob (Apo. 12:12). Kex táan u aktáantkoʼob yaʼab baʼaloʼob teʼ «tu tsʼook kʼiinoʼob» yéetel ‹istikyaj u máansik u kuxtal máakoʼ› maʼ xuʼuluk u kʼaʼaytajoʼobiʼ (2 Tim. 3:1).

2. ¿Baʼax tsʼoʼok u beetik Jéeoba utiaʼal k-kʼaʼaytaj?

² Jéeobaeʼ tsʼoʼok u yáantik u kaajal utiaʼal ka kʼaʼaytajnak tumen letiʼeʼ u kʼáat ka ojéeltaʼak tiʼ tuláakal yóokʼol kaab baʼax ken u beete. Letiʼeʼ maʼ ken u chaʼa u xuʼulsaʼal u kʼaʼaytaʼal le maʼalob péektsiloʼ. Jéeobaeʼ tsʼoʼok u yáantik u kaajal utiaʼal ka adorartaʼak chéen letiʼ. Jeʼex úuchik u jóoʼsik le israelitaʼob tu kaajil Babilonia úuchjeakiloʼ, teʼ kʼiinoʼobaʼ tsʼoʼok u jóoʼsik u kaajal tiʼ le religionoʼob maʼatech  u kaʼanskoʼob u jaajiloʼ (Apo. 18:1-4). Le baʼaxoʼob tsʼoʼok u kaʼansiktoʼon Jéeobaoʼ tsʼoʼok xan u yáantkoʼon ichil k-kuxtal. Letiʼeʼ ku kaʼansiktoʼon bix unaj k-bisikba yéetel u maasil yéetel bix unaj k-kʼaʼaytaj (xok Isaías 48:16-18). Jéeobaeʼ ku yáantkoʼon utiaʼal ka kʼaʼaytajnakoʼon, pero lelaʼ maʼ u kʼáat u yaʼal wa ku kʼexik le baʼaxoʼob ku yúuchul teʼ yóokʼol kaab utiaʼal u béeytal k-kʼaʼaytajoʼ. U jaajileʼ yaan jujunpʼéel baʼaloʼob ku yúuchul teʼ yóokʼol kaabaʼ ku yáantkoʼon utiaʼal k-kʼaʼaytaj. Chéen baʼaleʼ yaʼab tiʼ le máaxoʼob meyajtik Jéeobaoʼ tsʼoʼok u muʼyajoʼob yéetel u chʼaʼpachtaʼaloʼob tumen u yóokʼol kaab Satanás (Isa. 41:13; 1 Juan 5:19).

3. ¿Bix tsʼoʼok u béeytal baʼax tu yaʼalaj profeta Daniel?

³ Le profeta Danieloʼ tu yaʼaleʼ tu tsʼook kʼiinoʼobeʼ yaʼab máaxoʼob kun naʼatik baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ (xok Daniel 12:4). Le taʼaytak u káajal ‹u tsʼook kʼiinoʼoboʼ› Jéeobaeʼ tu yáantaj u kaajal u naʼat le baʼaxoʼob jach kʼaʼanaʼantak ku kaʼansik le Bibliaoʼ, tsʼoʼoleʼ tu yáantaj xan u kaajal utiaʼal ka u pʼatoʼob le baʼaloʼob maʼ jaajtak ku kaʼansik uláakʼ religionoʼoboʼ. Teʼ kʼiinoʼobaʼ u kaajaleʼ táan u kaʼansik tiʼ tuláakal yóokʼol kaab le baʼaxoʼob ku kaʼansik le Bibliaoʼ. Lelaʼ ku yeʼesiktoʼoneʼ táan u béeytal le baʼax tu yaʼalaj le profeta Danieloʼ. Bejlaʼeʼ óoliʼ ocho millones máakoʼob tsʼoʼok u kankoʼob u jaajil yéetel táan u kaʼanskoʼob xan tiʼ u maasil máakoʼob. Chéen baʼaleʼ, ¿baʼax tsʼoʼok u beetik Jéeoba utiaʼal u yáantik u kaajal utiaʼal ka kʼaʼaytajnak tiʼ tuláakal yóokʼol kaab?

4. Tu añoil 1800, ¿ich jaypʼéel idiomaʼob traducirtaʼan le Bibliaoʼ?

⁴ Bejlaʼeʼ yaʼab máax yaan u Biblia, lelaʼ ku yáantkoʼon utiaʼal k-kʼaʼaytik le maʼalob péektsiloʼ. Chéen baʼaleʼ úuchjeakileʼ maʼ yaʼab máax yaan u Bibliaiʼ tumen u nuuktakil le religionoʼoboʼ maʼ u kʼáatoʼob ka xoʼokok tumen le máakoʼoboʼ. Letiʼobeʼ tu chʼaʼpachtoʼob le máaxoʼob xokik le Bibliaoʼ yéetel tu kíimsoʼob le máaxoʼob traducirtoʼ. Chéen baʼaleʼ tu añoil 1800, yaʼab máakoʼobeʼ tu traducirtoʼob wa tu imprimirtoʼob le Biblia ich óoliʼ 400 jejeláas idiomaʼob tu chúukaʼanil wa chéen u jaatsoʼ. Le oʼolal le ka tu tsʼáaj u añoil 1900, yaʼab máakoʼob yaan u Bibliaʼob, pero u kʼaasileʼ maʼatech u naʼatkoʼob.

5. ¿Baʼax tsʼoʼok u beetik u kaajal Jéeoba utiaʼal u kaʼansik tiʼ uláakʼ máakoʼob baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ?

⁵ U kaajal Jéeobaeʼ u yojel kʼaʼabéet u kaʼansik tiʼ uláakʼ máakoʼob baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ le oʼolal jach tu tsʼáaj u yóol u beetoʼob. Tu káajbaleʼ meyajnajtiʼob le jejeláas Bibliaʼob suuk u meyaj tiʼ le máakoʼoboʼ yéetel ku pʼatkoʼob tiʼ le máakoʼoboʼ. Chéen baʼaleʼ tu añoil 1950, tu jóoʼsoʼob le Biblia ku kʼaabaʼtik U Suttʼaanil Túumben Luʼum ich inglesoʼ. Bejlaʼeʼ le Bibliaaʼ tsʼoʼok u jóoʼsaʼal ich maas tiʼ 120 idiomaʼob tu chúukaʼanil wa u jaats. Tu añoil 2013, tu jel jóoʼsoʼob le Biblia U Suttʼaanil Túumben Luʼum ich inglesoʼ, le Bibliaaʼ maas chéen chʼaʼabil u naʼataʼal yéetel maas chéen chʼaʼabil jeʼel u traducirtaʼal ichil uláakʼ idiomaʼobeʼ. Tumen séeb u naʼataʼal baʼax ku yaʼalikeʼ, le Bibliaaʼ jach yaan u yáantkoʼon k-kaʼans le máakoʼoboʼ.

6, 7. 1) ¿Baʼax tsʼoʼok u yúuchul teʼ tu tsʼook cien añosaʼ? 2) U yantal jeetsʼelileʼ, ¿bix tsʼoʼok u yáantaj utiaʼal u kʼaʼaytaʼal le maʼalob péektsiloʼ?

⁶ Ichil le 100 años tsʼoʼok u máanoʼobaʼ, yaʼab guerraʼob tsʼoʼok u yantal, ichiloʼobeʼ tiaʼan le kaʼapʼéel nukuch guerra anchaj tiʼ tuláakal yóokʼol kaaboʼ. Teʼ guerraʼobaʼ u millonesil máakoʼob kíimoʼobiʼ. Wa beyoʼ, ¿baʼax kʼiin ka anchaj jeetsʼelil utiaʼal u páajtal u kʼaʼaytaj u j-jaajkunajoʼob Jéeoba? Le táan le Segunda Guerra Mundialoʼ, letiʼe sukuʼun Nathan Knorr nuʼuktik le meyaj ku beetik u j-jaajkunajoʼob Jéeobaoʼ. Tiʼ junpʼéel asamblea  anchaj 1942, letiʼeʼ tu máansaj junpʼéel discurso ku kʼaabaʼtik: «Jeetsʼelil... ¿yaan wa u xáantal?». Le sukuʼun Knorroʼ tu tsolaj u profeciail Apocalipsis capítulo 17, yéetel tu yaʼaleʼ le Armagedonoʼ maʼ kʼuchkiʼ, tu yaʼalaj xaneʼ ken tsʼoʼokok le guerraoʼ yaan u yantal jeetsʼelil ichil junpʼéel tiempo (Apo. 17:3, 11).

⁷ U jaajileʼ ka tsʼoʼok le Segunda Guerra Mundialoʼ maʼ anchaj jeetsʼelil tiʼ tuláakal yóokʼol kaabiʼ. Tumen yaan tuʼuxoʼobeʼ anchaj uláakʼ guerraʼob yéetel u millonesil máakoʼob kíimi. Chéen baʼaleʼ tiʼ uláakʼ luʼumiloʼobeʼ anchaj jeetsʼelil, lelaʼ le áant u kaajal Jéeoba utiaʼal u kʼaʼaytaj. ¿Baʼax utsil tu taasaj le kʼaʼaytajaʼ? Le táan le Segunda Guerra Mundialoʼ yaan kaʼach óoliʼ 110 mil j-jaajkunajoʼob Jéeoba, chéen baʼaleʼ teʼ kʼiinoʼobaʼ tsʼoʼok u chukik óoliʼ ocho millones (xok Isaías 60:22). Jeʼex k-ilkoʼ u yantal jeetsʼelileʼ ku yáantaj utiaʼal u kʼaʼaytaʼal le maʼalob péektsil tuláakal tuʼuxoʼ.

8, 9. ¿Baʼaxten maʼ talam u viajar máakiʼ, yéetel bix tsʼoʼok u yáantaj utiaʼal u yúuchul kʼaʼaytaj?

⁸ Ka káaj u kʼaʼaytaj le j-Jaajkunajoʼob tu luʼumil Estados Unidosoʼ, jach talam u viajar máak. Tu añoil 1900, tsʼoʼok kaʼach u máan 21 años káajak u imprimirtaʼal le revista U Pʼíich Tulumil Kanan ich inglesoʼ, chéen baʼaleʼ teʼ kʼiinoʼoboʼ tu luʼumil Estados Unidoseʼ chéen ocho mil cocheʼob yaan yéetel chéen jujunpʼéel carreteraʼob yaniʼ. Teʼ kʼiinoʼobaʼ tiʼ tuláakal yóokʼol kaabeʼ yaan maas tiʼ mil quinientos millones camionoʼob yéetel cocheʼob, tsʼoʼoleʼ u milesil carreteraʼob maʼalobtak yaan. Le oʼolaleʼ jeʼel u páajtal u meyajtoʼon le cocheʼob yéetel le carreteraʼob utiaʼal k-bin tiʼ uláakʼ kaajoʼob kʼaʼaytajoʼ. Tsʼoʼoleʼ kex wa kajaʼanoʼon tiʼ junpʼéel kaaj tuʼux óoliʼ minaʼan tiʼ baʼax u viajar máakeʼ, kex náacheʼ k-bin xíimbalil utiaʼal k-kʼaʼaytik le maʼalob péektsil tiʼ uláakʼ máakoʼoboʼ (Mat. 28:19, 20).

⁹ Chéen baʼaleʼ yaan xan uláakʼ baʼaloʼob ku meyajtoʼon utiaʼal k-kʼaʼaytik le maʼalob péektsiloʼ. Bejlaʼeʼ le Bibliaʼob, libroʼob wa revistaʼoboʼ, ku túuxtaʼaloʼob tiʼ camionoʼob, tiʼ barcoʼob wa tiʼ trenoʼob. Lelaʼ u kʼáat u yaʼaleʼ chéen ku bisik wa jaypʼéel semanaʼob u túuxtaʼal libroʼob wa revistaʼob tiʼ le sukuʼunoʼob yanoʼob tak tiʼ náanach kaajoʼoboʼ. Tsʼoʼoleʼ le superintendenteʼob tiʼ circuito, le sukuʼunoʼob yanoʼob teʼ Comité tiʼ Sucursal, le misioneroʼob yéetel uláakʼ sukuʼunoʼoboʼ ku viajaroʼob tiʼ avión utiaʼal u binoʼob discursar tiʼ asambleaʼob wa utiaʼal u yáantkoʼob le múuchʼuliloʼoboʼ. Le sukuʼunoʼob xan tiʼ le Cuerpo Gobernante yéetel uláakʼ sukuʼunoʼob yaan teʼ  tuʼux ku nuʼuktaʼal u meyaj u j-jaajkunajoʼob Jéeobaoʼ, ku viajaroʼob tiʼ avión tiʼ táanxel luʼumiloʼob utiaʼal u líiʼskoʼob u yóol le sukuʼunoʼoboʼ yéetel u kaʼanskoʼob. Tuláakal lelaʼ tsʼoʼok u yáantik u kaajal Jéeoba utiaʼal u múuchʼ meyaj (Sal. 133:1-3).

10. Teʼ kʼiinoʼobaʼ, ¿bix u meyaj le idioma inglesoʼ?

¹⁰ Teʼ yáax siglooʼ tiʼ tuláakal u luʼumil Romaeʼ ku tʼaʼanal griego. Bejlaʼa xaneʼ tiʼ tuláakal yóokʼol kaabeʼ yaʼab máax ku tʼaan ich inglés. Junpʼéel libro ku tʼaan tiʼ le idioma inglesoʼ ku yaʼalikeʼ juntúul tiʼ cada cuatro máakoʼob tiʼ tuláakal yóokʼol kaab tʼanik wa ku naʼatik inglés. Yaʼab máakoʼobeʼ ku kankoʼob inglés tumen bejlaʼeʼ jach ku meyaj tiʼ tuláakal baʼal jeʼex teʼ negocioʼoboʼ, teʼ politicaoʼ bey xan tiʼ ciencia yéetel tecnología.

11. ¿Bix tsʼoʼok u yáantik u kaajal Jéeoba le idioma inglesoʼ?

¹¹ Le idioma inglesoʼ tsʼoʼok u yáantaj utiaʼal u kʼiʼitpajal u semillail le jaajoʼ. Úuchjeakileʼ le revistaʼob yéetel uláakʼ libroʼoboʼ chéen ich inglés ku jóoʼsaʼal. Yaʼab máakoʼob xokik kaʼachi tumen óoliʼ tuláakal tuʼux yaan máax ku tʼaan ich inglés. Tsʼoʼoleʼ letiʼe idioma xan ku tʼaʼanal teʼ tuʼux ku nuʼuktaʼal u meyaj u j-jaajkunajoʼob Jéeobaoʼ. Le sukuʼunoʼob xan ku binoʼob teʼ jejeláas escuelaʼob teʼ Patterson, Nueva Yorkoʼ, ich inglés u kaʼansaʼaloʼob.

12. ¿Ich jaypʼéel idiomaʼob tsʼoʼok u traducirtaʼal le publicacionoʼoboʼ, yéetel bix u beetaʼal le meyajaʼ?

¹² Chéen baʼaleʼ le maʼalob péektsiloʼ unaj u kʼaʼaytaʼal tak tiʼ le máaxoʼob ku tʼankoʼob uláakʼ idiomaoʼ. Le oʼolal ku traducirtaʼal le publicacionoʼob ich maas tiʼ setecientos idiomaʼoboʼ. ¿Bix u beetaʼal le meyajaʼ? Ku beetaʼal yéetel u yáantaj computadoraʼob yéetel programaʼob jeʼex MEPS wa uláakʼ programaʼob. Yoʼolal le meyajaʼ le j-Jaajkunajoʼob yanoʼob tiʼ tuláakal yóokʼol kaaboʼ junpʼéeliliʼ baʼax ku kankoʼobeʼ yéetel ku múul meyajoʼob (xok Sofonías 3:9).

13, 14. ¿Bix tsʼoʼok u yáantkoʼon le leyoʼob yéetel le tribunaloʼoboʼ?

¹³ Teʼ yáax siglooʼ u leyiloʼob Romaeʼ áantajnaj utiaʼal u yúuchul kʼaʼaytaj. Bejlaʼa xaneʼ le leyoʼoboʼ tsʼoʼok u yáantaj utiaʼal u yúuchul kʼaʼaytaj tiʼ jejeláas luʼumiloʼob. Jeʼex tu luʼumil Estados Unidoseʼ le leyoʼ ku yaʼalikeʼ yaan derecho tiʼ máak u yéeyik u religión, u tʼaan tiʼ baʼax ku creertik yéetel u muchʼkuba. Lelaʼ u kʼáat u yaʼaleʼ teʼ luʼumiloʼ jeʼel u páajtal u muchʼkuba le sukuʼunoʼoboʼ yéetel u kʼaʼaytajoʼob. Le leyoʼ ku chaʼik xan u nuʼuktaʼal u  meyaj u j-jaajkunajoʼob Jéeoba desde tu luʼumil Estados Unidos. Chéen baʼaleʼ yaan kʼiineʼ tsʼoʼok u yantal k-defendertik tu táan juez le derecho yaantoʼon utiaʼal k-kʼaʼaytajoʼ (Fili. 1:7). Yaan hora xaneʼ ku kʼaʼabéettal u bin u j-jaajkunajoʼob Jéeoba tiʼ junpʼéel tribunal maas nojoch tumen ku yaʼalaʼaltiʼob tumen juntúul juez ka xuʼuluk u kʼaʼaytajoʼob. Tiʼ le jaytéen tsʼoʼok u kʼaʼabéettal u beetaʼal lelaʼ, maases tsʼoʼok u yaʼalaʼaltoʼon ka seguernak k-kʼaʼaytaj.

¹⁴ Tiʼ uláakʼ luʼumiloʼobeʼ u j-jaajkunajoʼob Jéeobaeʼ tsʼoʼok xan u kʼaʼabéettal u binoʼob tu táan juez utiaʼal u defendertikoʼob le derecho yaantiʼob utiaʼal u adorartikoʼob Dios bey xan utiaʼal u kʼaʼaytajoʼoboʼ. Chéen baʼaleʼ wa ku prohibirtaʼal u meyajtikoʼob Dioseʼ, tsʼoʼok u kʼaʼabéettal u binoʼob tiʼ junpʼéel tribunal maas nojoch yaan tiʼ uláakʼ luʼumiloʼob. Yaʼab u téeneleʼ tsʼoʼok u kʼaʼabéettal k-bin teʼ Tribunal Europeo de Derechos Humanosoʼ. Tak tu mesil junio tiʼ 2014, le tribunalaʼ tsʼoʼok u beetik 57 juicioʼob tu ganartaj u j-jaajkunajoʼob Jéeoba, le baʼax tsʼoʼok u yaʼalik le tribunalaʼ tsʼoʼok u respetartaʼal tiʼ uláakʼ kaajoʼob yaan Europa. Jeʼex k-ilkoʼ kex k-ojel yaan «[k-]chʼaʼpʼektaʼaleʼex tumen tuláakal le kaajoʼob» teʼ kʼiinoʼobaʼ, le leyoʼob yaan teʼ luʼumiloʼoboʼ tsʼoʼok u yáantkoʼon utiaʼal k-adorartik Jéeoba (Mat. 24:9).

15. ¿Baʼax túumben baʼaloʼob tsʼoʼok u jóoʼsaʼal, yéetel bix tsʼoʼok u yáantkoʼon?

¹⁵ Le túumben baʼaloʼob tsʼoʼok u beetaʼaloʼ tsʼoʼok xan u yáantkoʼon utiaʼal ka kʼaʼaytajnakoʼon tiʼ maas yaʼab máakoʼob. Tu añoil 1450, Johannes Gutenberg, juntúul cientificoeʼ, tu inventartaj le imprentaoʼ. Chéen baʼaleʼ ichil u tsʼook docientos añosaʼ tsʼoʼok u beetaʼal baʼaloʼob maas maʼalobtak utiaʼal u imprimirtaʼal libroʼob. Yéetel le túumben baʼaloʼobaʼ maas séeb, maas barato yéetel maʼalobtak le libroʼob ku beetaʼaloʼ. Le túumben baʼaloʼobaʼ, ¿bix tsʼoʼok u yáantaj utiaʼal u yúuchul kʼaʼaytaj? Tu añoil 1879, le revista U Pʼíich Tulumil Kananoʼ chéen imprimirtaʼab seis mil u pʼéelel ich inglesiʼ, tsʼoʼoleʼ minaʼan kaʼach u dibujoiloʼob. Bejlaʼeʼ le revistaaʼ ku imprimirtaʼal ich 228 idiomaʼob. Jatsʼuts u dibujoiloʼob yéetel de color, tsʼoʼoleʼ maas tiʼ 50 mil millones u pʼéelel revistaʼob ku imprimirtaʼal.

16. ¿Baʼax uláakʼ túumben baʼaloʼob tsʼoʼok u yáantkoʼon kʼaʼaytaj tiʼ tuláakal yóokʼol kaab? (Ilawil le foto yaan tu káajbal le xookaʼ.)

¹⁶ Teʼ tu tsʼook doscientos añosaʼ le túumben baʼaloʼob tsʼoʼok u beetaʼaloʼoboʼ jach tsʼoʼok u yáantik u kaajal Jéeoba utiaʼal u kʼaʼaytaj. Jeʼex tsʼoʼok k-aʼalikoʼ bejlaʼeʼ yaan tren, camión, coche yéetel avión. Tsʼoʼoleʼ yaan uláakʼ túumben baʼaloʼob tsʼoʼok u yáantkoʼon xan jeʼex bicicletaʼob, u maquinail tsʼíib, nuʼukuloʼob utiaʼal u yúuchul imprimir ich braille, telégrafo, teléfono, cámara, discos, video, radio, televisión, peliculaʼob, computadoraʼob yéetel Internet. U jaajileʼ maʼ u kaajal Jéeoba beet le baʼaloʼobaʼ, chéen baʼaleʼ jach tsʼoʼok u meyajtiʼob utiaʼal u beetkoʼob Bibliaʼob yéetel publicacionoʼob ichil le idiomaʼob ku tʼaʼanal tiʼ tuláakal yóokʼol kaaboʼ. Ken u beetoʼob beyaʼ letiʼobeʼ táan u aprovechartikoʼob «u ayikʼalil yaanal múuchʼ kaajoʼob» jeʼex u yaʼalmil le Bibliaoʼ (xok Isaías 61:6).

17. 1) ¿Baʼax ku kaʼansiktoʼon le xook tsʼoʼok k-ilkaʼ? 2) ¿Baʼaxten u kʼáat Jéeoba ka múul meyajnakoʼon tu yéetel?

¹⁷ Jeʼex tsʼoʼok k-ilkoʼ Jéeobaeʼ táan u nuʼuktik le kʼaʼaytaj ku beetaʼaloʼ. Jéeobaeʼ maʼ tu tsʼáajtoʼon le meyaj tumen maʼ tu páajtal u beetik letiʼoʼ, baʼaxeʼ tu tsʼáajtoʼon tumen u yaabiltmoʼon yéetel u kʼáat ka múul meyajnakoʼon tu yéetel. Ken kʼaʼaytajnakoʼoneʼ k-eʼesik jach k-yaabiltmaj Jéeoba bey xan uláakʼ máakoʼob (1 Cor. 3:9; Mar. 12:28-31). Toʼoneʼ jach kiʼimak k-óol ikil u yáantkoʼon Jéeoba kʼaʼaytaj tiʼ tuláakal yóokʼol kaab. Le oʼolaleʼ, ¡koʼox ilik k-kʼaʼaytik u Reino Jéeoba tiʼ tuláakal súutukil!