¿Ku kaʼansik wa le Biblia tiʼ evolución u taal wíinikoʼ?

¿MEYAJNAJ wa tiʼ Dios le evolución utiaʼal u beetik wíinikoʼ? ¿Tu beetaj wa Dios u bin u kʼexpajal le mejen baʼalcheʼob tak ka kʼuch u beetubaʼob monoi yéetel tu tsʼookeʼ ka kʼuch u beetubaʼob wíiniki? Yaan cientificoʼob yéetel máaxoʼob ku kaʼansajoʼob teʼ religionoʼoboʼ ku yaʼalkoʼob ku creerkoʼob le evolucionoʼ bey xan le baʼax ku kaʼansik le Bibliaoʼ, baʼaleʼ ku yaʼalikoʼobeʼ le baʼax ku yaʼalik le Biblia tiʼ bix úuchik u beetaʼal le baʼaloʼoboʼ, maʼ unaj u naʼataʼal jach jeʼex u yaʼalikoʼ. Maʼ xaaneʼ techeʼ ka tuklik wa jach tu jaajil ku kaʼansik le Biblia tiʼ baʼalcheʼob u taal máakoʼ.

Wa k-naʼatik bix úuchik k-antaleʼ, yaan k-naʼatik baʼax u beelal k-kuxtal yéetel bix unaj k-kuxtal. Wa k-ojel tuʼux u taal wíinikeʼ yaan k-naʼatik baʼaxten ku chaʼik Dios u yantal le muʼyajiloʼ yéetel baʼax u tukulmaj u beetik ichil upʼíit kʼiin. Wa maʼ t-creertik Dios beetmailoʼoneʼ, maʼ tu páajtal k-natsʼikba tiʼ letiʼ. Le oʼolaleʼ, koʼox ilik baʼax ku kaʼansik le Biblia tiʼ bix úuchik u yantal wíinik, bix yanil bejlaʼeʼ yéetel baʼax ku taal u kʼiinil u yúuchultiʼ. Beyoʼ yaan k-ilik wa ku kaʼansik le Biblia tiʼ le evolución u taal wíinikoʼ.

Tiʼ utúuliliʼ wíinik k-taal

Le máaxoʼob kaʼansik le evolucionoʼ ku yaʼalikoʼobeʼ yaʼabach baʼalcheʼob bin u jelpajloʼob tak ka suunajoʼob wíinikil, le baʼax ku yaʼalikoʼobaʼ ku tsʼáaik naʼatbileʼ mix utéen anchaj chéen utúul máak way Luʼumeʼ. Baʼaleʼ le Bibliaoʼ maʼ bey u yaʼalikiʼ, baʼaxeʼ ku yaʼalikeʼ tuláakloʼon k-taal tiʼ Adán, le yáax máakoʼ. Ku yaʼalikeʼ, le yáax máakaʼ jach tu jaajil anchaji, yéetel ku yaʼalik xan bix u kʼaabaʼ u yatan yéetel jujuntúul tiʼ u paalaloʼob. Ku yaʼalik xan baʼax tu beetaj, baʼax tu yaʼalaj, jaypʼéel jaʼab kuxlaji yéetel baʼax kʼiin ka kíimi. Jesuseʼ mix utéen tu tuklaj wa chéen upʼéel tsikbal maʼ jaaj ku creertaʼal tumen máaxoʼob minaʼan u naʼatoʼobiʼ. Tsʼoʼoleʼ, utéenjeakil ka tʼaanaj yéetel le sacerdoteʼob judíoʼoboʼ, tu yaʼalajtiʼob: «¿Maʼ wa a xokmajeʼex tiʼ le Kiliʼich Tsʼíiboʼ, le máax beet wíinikoʼob tu yáax chuuneʼ tu beetaj xiib yéetel koʼolel?» (Mateo 19:3-5). Ka tsʼoʼokeʼ, le ka tʼaanaj tiʼ Adán yéetel Evaeʼ, Jesuseʼ tu chʼaʼachiʼitaj le baʼax tsʼíibtaʼan tiʼ Génesis 2:24.

Lucas, utúul tiʼ le máaxoʼob tsʼíibt le Bibliaoʼ, tʼaanaj xan tiʼ Adán bey utúul máax jach yanchajeʼ, jeʼex tu beetil ka tʼaanaj tu yoʼolal Jesuseʼ. Le ka tu yaʼalaj tiʼ baʼax chʼiʼibal u taal Cristoeʼ, tu tsʼook tiʼ le kʼaabaʼoboʼ tu yaʼalaj u kʼaabaʼ le yáax máak kuxlaj way Luʼumeʼ (Lucas 3:23-38). Le apóstol Pablooʼ ka tʼaanaj xan tu táan yaʼabach máakoʼob, tuʼux yaan tak máakoʼob xooknajaʼanoʼob Greciaeʼ, tu yaʼalaj: «Le Jajal Dios máax beet yóokʼol kaab yéetel tuláakal le baʼaloʼob yanoʼoboʼ [...]. Tiʼ jumpʼéeliliʼ kʼiʼikʼ [wa utúuliliʼ wíinik] tu beetaj tuláakal máakoʼob, utiaʼal ka kajlakoʼob tiʼ tuláakal yóokʼol kaab» (Beetaʼanoʼob [Hechos] 17:24-26). Jeʼex k-ilkoʼ, le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ tuláakloʼon k-taal chéen tiʼ utúuliliʼ máak. ¿Ku kaʼansik wa túun le Biblia tiʼ evolución u taal wíinikoʼ?

Le yáax wíinikoʼ kʼebanchaji

Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ Jéeobaeʼ jach maʼalob úuchik u beetik le yáax wíinikoʼ. Tumen letiʼeʼ  maʼalob tuláakal baʼax ku beetik. U libroi Genesiseʼ ku yaʼalik: «[Dioseʼ] tu beetaj wíinik, tu beetaj jeʼel bix letiʼeʼ [...]. [Dioseʼ] tu yilaj tuláakal baʼax tu beetajoʼ sen maʼalob» (Génesis 1:27, 31). ¿Baʼaxten ku yaʼalaʼal jach maʼalob beetaʼabik Adán?

Tumen tiʼ letiʼeʼ tsʼaʼab u páajtalil u yéeyik baʼax ken u beete yéetel u jach eʼesik u jatsʼuts modos Dios. Le Bibliaoʼ ku yaʼalik: «[Dioseʼ] tu beetaj jach maʼalob wíinik, baʼaleʼ letiʼeʼ tu kʼaskúuntaj u kuxtal» (Eclesiastés 7:29). Jeʼex k-ilkoʼ, tu juunal Adán tu tuklaj u náachtal tiʼ Dios. Úuchik u beetkeʼ kʼebanchaji yéetel tu máansaj le kʼeban tiʼ u paalaloʼoboʼ. Le oʼolaleʼ kex k-kʼáat beet baʼax maʼalobeʼ yaan kʼiineʼ maʼ le k-beetkiʼ. Ku yúuchultoʼon jeʼex u yaʼalik le apóstol Pabloaʼ: «Maʼ táan in beetik baʼax in kʼáatiʼ, baʼaleʼ le baʼax in pʼektmajoʼ letiʼ kin beetik» (Romailoʼob 7:15).

Jeʼex u yeʼesik le Bibliaoʼ, utúul máak minaʼan kʼeban tu wíinklileʼ jeʼel u páajtal u kuxtal utiaʼal mantatsʼ yéetel maʼ u kʼojaʼantaleʼ. Le baʼax tu yaʼalaj Jéeoba tiʼ Adanoʼ ku yeʼesikeʼ wa ka u yuʼub tʼaaneʼ mix bikʼin kun kíimil kaʼach (Génesis 2:16, 17; 3:22, 23). Tsʼoʼoleʼ, Jéeobaeʼ maʼ tu yaʼalik kaʼach wa «sen maʼalob» tu beetil Adán wa u yojel yaan u kʼojaʼantal yéetel maʼ ken u yuʼub tʼaan. Kex jach maʼalob beetaʼabik Adaneʼ, le úuchik u kʼebantaloʼ letiʼ beet u káajal u kʼojaʼantal máak. Kex le evolución ku yaʼalik maas maʼaloboʼon bejlaʼa tumen kaʼach chéen baʼalcheʼoneʼ, le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ tsʼoʼok u maas kʼastal k-wíinklil tumen le ka beetaʼab le yáax wíinikoʼ minaʼan kʼeban tu wíinklil. Jeʼex túun k-ilkoʼ, u kaʼansajil le evolucionoʼ ku bin tu contra baʼax ku kaʼansik le Bibliaoʼ.

U yaʼalaʼal meyajnaj tiʼ Dios le evolución utiaʼal u beetik wíinikeʼ ku bin xan tu contra le baʼax ku yaʼalik le Biblia yoʼolal bix Diosoʼ. Wa Dios nuʼukt le evolucionoʼ, leloʼ u kʼáat u yaʼaleʼ tiʼ letiʼ yaan u culpai le bix yanik máak bejlaʼoʼ. Baʼaleʼ le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ «letiʼ máax kanáantikoʼon, u meyajoʼobeʼ sen maʼalobtak, baʼaxoʼob ku beetikeʼ tojtak. Letiʼ u [Diosil] jaaj tiʼ letiʼeʼ minaʼan baʼax maʼ tu beeliʼ, ¡letiʼeʼ [justo], letiʼ xan u jaajil! Loolob wíinikeʼex, táaj kʼeecheleʼex» (Deuteronomio 32:4, 5). Le beetikeʼ, le muʼyajiloʼob ku aktáantik wíinikoʼ maʼ anchaj yoʼolal upʼéel evolución beetaʼab u yantal tumen Diosiʼ. Baʼaxeʼ, anchaj úuchik u tsʼáaikuba le yáax wíinik tu contra Diosoʼ, bey úuchik u kʼebanchajloʼ yéetel bey xan úuchik u máansik le kʼeban tiʼ u paalaloʼoboʼ. Tak teʼelaʼ tsʼoʼok k-tʼaan tiʼ Adán; baʼaleʼ beoraaʼ koʼox tʼaan tiʼ Jesús. Le baʼax ku yaʼalik le Biblia yoʼolal Jesusoʼ, ¿ku yeʼesik wa yanchaj evolución?

¿Ka creertik wa le baʼax tu kaʼansaj Cristo bey xan le evolucionoʼ?

«Cristoeʼ kíim tu yoʼolal k-kʼeban.» Techeʼ maʼ xaneʼ a wojel lelaʼ upʼéel baʼax ku creertik tuláakal máax ku tsʼáaik u fe tiʼ Cristo (1 Corintoiloʼob 15:3; 1 Pedro 3:18). Utiaʼal k-naʼatik baʼaxten le evolución ku bin tu contra le baʼax ku kaʼansik le Bibliaoʼ, yáaxeʼ unaj k-naʼatik baʼaxten ku yaʼalik le Biblia kʼeban wíinkoʼonoʼ yéetel baʼax ku beetiktoʼon le kʼebanoʼ.

 Tuláakloʼon kʼebanoʼon tumen maʼ tu páajtal k-eʼesik jach tubeel u jatsʼuts modos Dios, jeʼex le yaabilaj yéetel le justiciaoʼ. Le oʼolaleʼ le Bibliaoʼ ku yaʼalik: «Tuláakaloʼob tsʼoʼok u kʼebantaloʼob yéetel náach yaniloʼob tiʼ u nojbeʼenil Jajal Dios» (Romailoʼob 3:23). Le Bibliaoʼ ku kaʼansikeʼ letiʼe kʼeban beetik u kíimil máakoʼ. 1 tiʼ Corintoiloʼob 15:56 ku yaʼalikeʼ «u yaach le kíimiloʼ letiʼ le kʼebanoʼ». Le kʼeban yaan t-wíinkliloʼ letiʼ xan beetik k-kʼojaʼantal. Tak Jesús eʼes le kʼeban beetik u kʼojaʼantal máakoʼ; le ka tu tsʼakaj utúul máak móocheʼ, tu yaʼalajtiʼ: «Saʼatsaʼan a kʼebanoʼob» (Mateo 9:2-7).

¿Baʼax utsil ku taasiktoʼon le úuchik u kíimil Jesusoʼ? Le Bibliaoʼ ku yaʼalik baʼax úuch yoʼolal Adán yéetel baʼax kun yúuchul yoʼolal Jesucristo: «Jeʼel bix tuláakal ku kíimil tu yoʼolal Adaneʼ, bey xan tiʼ tuláakal kun yantal kuxtal tu yoʼolal Cristo» (1 Corintoiloʼob 15:22). Le ka tu kʼubaj u kuxtaloʼ, Jesuseʼ tu boʼotaj le kʼeban tu máansajtoʼon Adanoʼ. Le oʼolaleʼ, tuláakal máax yaan u fe tiʼ Cristo yéetel ku beetik le baʼax tu yaʼalajoʼ yaan u tsʼaʼabaltiʼ le kuxtal minaʼan u xuul tu peʼertaj Adanoʼ (Juan 3:16; Romailoʼob 6:23).

¿Ka tsʼáaik wa cuenta baʼaxten k-aʼalik le máax ku tsʼáaik u fe tiʼ Cristoeʼ maʼ tu páajtal u creertik tiʼ evolución u taal wíinik? Wa maʼ t-creertik tuláakal máak «ku kíimil tu yoʼolal Adaneʼ» maʼ tu páajtal xan k-creertik yaan u tsʼaʼabaltoʼon «kuxtal tu yoʼolal Cristo».

¿Baʼaxten jach yaʼab máax creertik tiʼ evolución u taal wíinik?

Le Bibliaoʼ ku yaʼalik baʼaxten ku creertaʼal le evolucionoʼ: «Bíin kʼuchuk u kʼiinil maʼ bíin óoltaʼak tumen máakoʼob u kʼamoʼob le maʼalob kaʼansajoʼ; baʼax kun úuchuleʼ, jeʼel bix kun u tsʼíiboltoʼobeʼ, bíin u muchʼkíintoʼob j-kaʼambesajoʼob utiaʼal ka kaʼansaʼaktiʼob chéen le baʼax u kʼáat u yuʼuboʼoboʼ. Bíin u kúulpachkuntoʼob le jaajoʼ, yéetel bíin u tsʼáa u yóoloʼob tiʼ tuláakal u jejeláasil chéen tsikbatbil baʼaloʼob» (2 Timoteo 4:3, 4). Kex le ken tsolaʼak le evolución ku meyaj baʼax ku yaʼalik le cientificoʼoboʼ, u jaajileʼ le baʼax ku kaʼansaʼaloʼ yaan baʼax u yil yéetel religión. ¿Baʼaxten k-aʼalik lelaʼ? Tumen ku kaʼansaʼal bix unaj u yilik máak le kuxtaloʼ yéetel bix unaj u yilik máak Dios. Le kaʼansajaʼ ku péeksik máak ka tuukulnak chéen tu yoʼolal yéetel ka u tukult maʼ kʼaʼabéet u yáantaj mix máak tiʼiʼ. Yaʼab tiʼ le máaxoʼob creertik le evolucionoʼ ku yaʼalikoʼob xan ku creertikoʼob yaan Dios. Baʼaleʼ ku yaʼalikoʼobeʼ maʼ Dios beet le baʼaloʼob yanoʼoboʼ, maʼ tu yokskuba tiʼ le baʼaxoʼob ku beetaʼal tumen wíinikoʼ yéetel maʼ ken u juzgart mix máak. Le evolucionoʼ chéen ku kaʼansik le baʼax utstutʼaan u yuʼubkoʼoboʼ.

Yaʼab máaxoʼobeʼ ku creerkoʼob le evolucionoʼ tumen u kʼáatoʼob ka tuklaʼak jach yaʼab baʼax u yojloʼob jeʼex le cientificoʼoboʼ. Le científico Michael Behe, máax tsʼoʼok u jach yilik bix u meyaj le celulaʼoboʼ, ku yaʼalikeʼ kex yaʼab máaxoʼob kaʼansik yaan baʼax ku jelpajal ichil le celulaʼoboʼ, mix baʼal eʼesik wa jaaj le baʼax ku yaʼalikoʼoboʼ. Michael Behe ku yaʼalik xan: «Le u yaʼalaʼal yaan baʼaxoʼob tiʼ le celulaʼob jelpajoʼob chéen tu juunaloʼoboʼ maʼ tu páajtal u yeʼesaʼal wa jaaj tumen le cientificoʼoboʼ. Minaʼan mix upʼéel libro wa revista ku tʼaan tiʼ ciencia ka u tsol wa yaan baʼaxoʼob jelpaj ichil le celulaʼoboʼ». Tsʼoʼoleʼ ku yaʼalik xan: «U yaʼalaʼal yaan baʼaxoʼob tiʼ le celulaʼob jelpajoʼob jeʼex u yaʼalik Darwineʼ chéen tʼaan mix baʼal u beelal».

Wa le máaxoʼob creertik le evolución maʼ tu páajtal u jaajkúuntikoʼob le baʼax ku yaʼalikoʼoboʼ, ¿baʼaxten túun ku jach yilik u kaʼanskoʼob? Le científico tsʼoʼok aʼalikoʼ ku yaʼalik: «Yaʼabach máakoʼob yéetel yaʼab cientificoʼob jach kʼaj óolaʼanoʼobeʼ, chéen maʼ u kʼáatoʼob u creertoʼob wa yanchaj máax beet tuláakal baʼaliʼ».

Yaʼab sacerdoteʼobeʼ ku creerkoʼob le evolucionoʼ chéen tumen u kʼáat ka ilaʼakoʼob bey jach kaambalnajaʼanoʼobeʼ. Beyoʼob jeʼex le máaxoʼob tu yaʼalaj le apóstol Pablo teʼ carta tu túuxtaj tiʼ le romailoʼoboʼ: «U yojeloʼob maʼalob le baʼax ku páajtal u kʼaj óoltaʼal tiʼ Jajal Diosoʼ [...]. Tumen le baʼax maʼ tu páajtal u yilaʼal tiʼ Jajal Diosoʼ ku páajtal u kʼaj óoltaʼal tu yoʼolal le baʼaloʼob u beetmajoʼ. J-chúumpaj u yilaʼal jach sáasil le ka j-beetaʼab yóokʼol kaabeʼ, letiʼeʼ Jajal Dios yéetel yaan páajtalil mantatsʼ tiʼ; bey túunoʼ minaʼan tuʼux u yaʼalikoʼob wa minaʼan u siʼipiloʼob. Tumen  kex u kʼaj óoloʼob Jajal Dioseʼ, maʼ tu nojbeʼenkúunsoʼob bey Jajal Dioseʼ mix tu tsʼáajoʼob nib óolal tiʼiʼ. Baʼaleʼ tu tukultajoʼob baʼaloʼob minaʼan u biilal, bey xan u maʼ naʼat puksiʼikʼaloʼobeʼ j-pʼáat ich éekʼjochʼeʼenil. Kex táan u yaʼalikoʼob yaan u naʼatoʼobeʼ, ku chíikpajal minaʼan u naʼatoʼob» (Romailoʼob 1:19-22). ¿Baʼax jeʼel u páajtal a beetik utiaʼal maʼ a tuʼusul tumen le máaxoʼob ku kaʼanskoʼob le baʼaloʼob maʼ jaajtakaʼ?

Yaʼab baʼax eʼesik anchaj Máax beet tuláakal baʼal

Le Bibliaoʼ ku yaʼalik kʼaʼabéet u yantal baʼax eʼesik jach jaaj le baʼax k-creertikoʼ. Bey u yeʼesik ken tʼaanak tiʼ le fejoʼ, tumen ku yaʼalik: «U yantal oksaj óolal [wa fe] tiʼ toʼoneʼ u kʼáat u yaʼal túuneʼ, u yantal tiʼ toʼon u chúukaʼan jeetsʼelil yaan k-kʼamik le baʼax k-páaʼtikoʼ, yéetel u yokol tiʼ k-tuukuleʼ jumpʼéel baʼal maʼ táan k-ilikeʼ jach u jaajil» (Hebreob 11:1). Bey túunoʼ, le fe unaj u yantaltoʼon tiʼ Diosoʼ kʼaʼabéet u taal tiʼ baʼaxoʼob eʼesik yaan utúul Máax beet tuláakal baʼal. Koʼox ilik bix u yeʼesik le Biblia lelaʼ.

David, utúul tiʼ le máaxoʼob tsʼíibt le Bibliaoʼ, tu yaʼalaj: «Kin kiʼikiʼtʼantikech tumen jakʼaʼan in wóol, tumen jakʼbeʼen óolal le baʼax a beetmajoʼ» (Salmo 139:14). Ken tuukulnakoʼon tiʼ bix maʼalob beetaʼaniloʼon bey xan tiʼ bix beetaʼanil uláakʼ baʼaxoʼob kuxaʼanoʼobeʼ, ku jach jaʼakʼal k-óol yoʼolal le nojoch naʼat yaan tiʼ le Máax beetmil tuláakal baʼaloʼ. Tuláakal le baʼax ku yúuchul t-wíinklil utiaʼal ka kuxlakoʼoneʼ, jach maʼalob beetaʼanil. Tsʼoʼoleʼ, tuláakal le baʼaxoʼob yanoʼob teʼ kaʼan jeʼex le estrellaʼoboʼ, jach maʼalob tsolaʼaniloʼob yéetel maʼ chéen minaʼan u cuentai u péekoʼobiʼ. Le táan kaʼach u tuukul David tiʼ le baʼaloʼobaʼ, tu tsʼíibtaj: «Le kaʼanoʼoboʼ ku kʼaʼaytikoʼob u nojbeʼenil [Jajal Dios]; tu yoʼolal baʼaxoʼob u beetmajoʼ ku tʼaan u nakʼ kaʼan» (Salmo 19:1).

Le Biblia xanoʼ jach ku yeʼesik yanchaj utúul Máax beet tuláakal baʼal. Wa ka a jóoʼs u tiempoi utiaʼal a xokik le Bibliaoʼ yaan a wilikeʼ le 66 libros ku taaskoʼ maʼatech u contradecirkubaʼob, le tsolnuʼukoʼob ku taaskoʼ jach maʼalobtak yéetel ku béeytal le baʼaxoʼob ku yaʼalikoʼ, tuláakal lelaʼ yaan u yeʼesiktech tiʼ Dios u taal le Bibliaoʼ. A naʼatik xan le baʼaxoʼob ku kaʼanskoʼ yaan u yeʼesiktecheʼ le Bibliaoʼ, u Tʼaan Dios. Jeʼex le ken a kan teʼ Biblia baʼaxten yaan muʼyajil, baʼax u Reino Dios, baʼax ku taal u kʼiin u yúuchul yéetel bix jeʼel u yantal kiʼimak óolal tiʼ máakeʼ, yaan a tsʼáaik cuentaeʼ Dioseʼ jach yaan u naʼat. Maʼ xaaneʼ yaan a tuukul jeʼex tuukulnajik le apóstol Pablo, le ka tu yaʼalaj: «¡Bukaʼaj taamil u ayikʼalil Jajal Dios, yéetel u kʼaj óolalil bey xan u naʼat! Maʼ tu páajtal k-tsolik baʼax ku tukultik u beetik, mix ku páajtal k-chʼaʼa nuʼuktik u beeloʼob» (Romailoʼob 11:33).

Ken a wil le baʼaxoʼob ku kaʼanskoʼ yéetel ken maas yanak a fejeʼ, yaan a tsʼáaik cuentaeʼ ken a xok le Bibliaoʼ, u jaajileʼ táan a wuʼuyik baʼax ku yaʼalik le Máax beet tuláakal baʼaloʼ. Letiʼeʼ ku yaʼaliktoʼon: «Teen beet luʼum yéetel u kajnáaliloʼob, tin kʼabil tin sinaj kaʼan, ka tin waʼalaj ka chíikpajak u eekʼiloʼob» (Isaías 45:12). Maʼ u tuʼubultecheʼ wa ka jach tsʼáaik a wóol kaambal tiʼ Jéeoba le Máax beet tuláakal baʼaloʼ, jach yaʼab kiʼimak óolal kun yantaltech.

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 14]

Le ka tʼanaj apóstol Pablo tu yéetel le griegoʼob jach xooknajaʼanoʼoboʼ, tu yaʼaleʼ Dioseʼ tiʼ juntúuliliʼ wíinik «tu beetaj tuláakal máakoʼob»

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 15]

Kex le evolución ku yaʼalik maas maʼaloboʼon bejlaʼa tumen chéen baʼalcheʼon kaʼacheʼ, le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ tsʼoʼok u maas kʼastal k-wíinklil tumen le ka beetaʼab le yáax wíinikoʼ minaʼan kʼeban tu wíinklil

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 16]

«Le u yaʼalaʼal yaan baʼaxoʼob tiʼ le celulaʼob jelpajoʼob chéen tu juunaloʼoboʼ maʼ tu páajtal u yeʼesaʼal wa jaaj tumen le cientificoʼoboʼ»

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 17]

Ken tuukulnakoʼon tiʼ bix maʼalob beetaʼanil le baʼaloʼob kuxaʼanoʼoboʼ, ku jach jaʼakʼal k-óol yoʼolal le nojoch naʼat yaan tiʼ le Máax beet tuláakal baʼaloʼ