Le bix u yilaʼal le óotsililoʼ

LE SEN óotsililoʼ jeʼel tak u beetik u peʼertik u kuxtal máakeʼ. Le máaxoʼob óotsiloʼoboʼ minaʼan baʼal u jaantoʼob, jaʼ, siʼ wa uláakʼ baʼal u tóokoʼob utiaʼal u cocinaroʼob, u yotochoʼob, minaʼan xan doctoroʼob yéetel escuelaʼob utiaʼal u xookoʼob. Tsʼoʼoleʼ mil millones máakoʼob máansik sen óotsilil, óoliʼ le bukaʼaj u kajnáalil tuláakal u luʼumil Americaoʼ. Kex beyoʼ le máaxoʼob kajaʼanoʼob tu chikʼinil u luʼumil Europa yéetel le kajaʼanoʼob tu xaaman Americaoʼ, maʼ u kʼaj óoloʼob mix máak táan u máansik sen óotsililiʼ. Koʼox ilik bix u máansik óotsilil jujuntúul máakoʼob.

Mbarushimana, u yatan yéetel cinco u paalaleʼ teʼ kajaʼanoʼob Ruanda tu luʼumil Africaeʼ. Yaan uláakʼ juntúul u hijoʼob kaʼachi baʼaleʼ tsaʼay paludismo tiʼeʼ ka kíimi. Le máakaʼ ku yaʼalik: «In taataeʼ tu jóoʼsaj seis jaatsoʼob tiʼ u terreno yéetel le tocarnaj tenoʼ jach chichan, le oʼolal anchaj in bin kajtal yéetel in familia táanxel tuʼux. Teen yéetel in wataneʼ k-púutik u sacosil tuunich yéetel arena utiaʼal k-náajal. K-taanajeʼ minaʼan u ventanailoʼob. Teʼ k-páaytik jaʼ tiʼ junpʼéel chʼeʼen yaan tu cuartel le policíaʼoboʼ. Chéen juntéen k-janal tiʼ junpʼéel kʼiin, yéetel wa minaʼan meyajeʼ maʼatech k-janal. Le ken úuchuk beyaʼ, kin lukʼul tin wotoch tumen jach yaj tin wóol in wuʼuyik u yokʼol in mejen paalal tumen wiʼijoʼob».

Víctor yéetel Carmeneʼ utiaʼal u kaxtik u kuxtaloʼobeʼ utskíintaj xanab ku beetkoʼob tiʼ junpʼéel kaaj náach yanil tiʼ Bolivia. Teʼ kajaʼanoʼob yéetel cinco u paalaloʼob tiʼ junpʼéel cuarto maʼ pataleʼ, tu techoil de laminaeʼ ku yokol jaʼiʼ, minaʼan luziʼ yéetel rentarbil u beetkoʼob. Teʼ escuela yanoʼ jach yaʼab paalal ku biniʼ, le oʼolal Victoreʼ anchaj u beetik u mesa banco u hija utiaʼal u béeytal u bin xook. Carmen yéetel victoreʼ ku xíimbaltikoʼob óoliʼ dos leguas y media (10 kilómetros) utiaʼal u chʼakikoʼob siʼ, utiaʼal u beetik u yoʼochoʼob yéetel u lookansikoʼob jaʼ u yukʼoʼob. Carmeneʼ ku yaʼalik: «Minaʼantoʼon baño, le oʼolal ku kʼaʼabéettal k-bin naatsʼ teʼ río ku meyaj xan utiaʼal ichkíil yéetel utiaʼal u puʼulul basuraoʼ. Le mejen paalaloʼoboʼ cada ku kʼojaʼantaloʼob».

Francisco yéetel Ilidiaeʼ teʼ kajaʼanoʼob tiʼ junpʼéel chan kajtalil yaan Mozambiqueeʼ. Kantúul u paalal kuxaʼanoʼob, baʼaleʼ juntúuleʼ tsaʼay paludismo tiʼ yéetel tumen maʼ óotaʼab atenderbil teʼ hospitaloʼ kíimi. Le arroz yéetel le iis ku pakʼikoʼob tu parcelaʼoboʼ chéen óoxpʼéel mes ku xáantal tiʼob. Franciscoeʼ ku yaʼalik: «Yaan kʼiineʼ maʼ tu kʼáaxal jaʼ  wa ku yoklaʼal toʼon le baʼax k-pakʼikoʼ, le oʼolal utiaʼal in náajaltik junpʼíit centavoeʼ kin chʼakik yéetel kin konik bambú. Tsʼoʼoleʼ k-bin chʼak siʼ, yéetel utiaʼal k-kʼuchul teʼ tuʼux k-siʼoʼ dos horas táan k-xíimbal. A jujun kúuch k-taasik yéetel in wataniʼ, u kúucheʼ utiaʼal k-chakik baʼal k-jaante yéetel uláakʼeʼ k-konik».

Bejlaʼeʼ u millonesil máakoʼob maʼalob u kuxtaloʼob yéetel ayikʼaloʼob, le oʼolaleʼ yaʼab máax jach maʼ maʼalob u yilik u máansik óotsilil juntúul tiʼ cada siete máakoʼob, jeʼex Mbarushimana, Víctor yéetel Francisco. Le oʼolal yaan máaxoʼob tsʼoʼok u yilik u xuʼulskoʼob le óotsililoʼ. Teʼ tuláakʼ xookoʼ yaan k-ilik baʼaxoʼob ku tuklik u beetkoʼob yéetel baʼaxten.

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 3]

Carmen yéetel kaʼatúul u paalal táan u chʼaʼajaʼob teʼ ríooʼ