U torreil Babel ¿Tiʼ wa jóokʼ tuláakal le idiomaʼoboʼ?
«Kʼiʼitbesaʼa[b]oʼob tu yóokʼol luʼum tumen [Jéeoba], ka tu pʼatoʼob u beetkoʼob le noj kaajoʼ. Teʼ kúuchiloʼ [Jéeobaeʼ] tu xaʼakʼbesaj u tʼaanoʼob tuláakal u kajnáaliloʼob luʼum [...]. Le oʼolal tu kʼaabaʼintaj Babel le noj kaajoʼ.» (Génesis 11:8, 9)
¿JACH wa tu jaajil úuch le baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ? ¿Jaaj wa chéen ka téek káaj u tʼaʼanal jejeláas idiomaʼob? Yaan máakeʼ chéen ku cheʼejtik baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ. Juntúul máakeʼ tu tsʼíibtaj: «U tsikbalil u torreil Babeleʼ junpʼéel tsikbal patjoʼoltaʼan jach ku beetik u cheʼej máak». Tak juntúul j-kaʼansaj judíoeʼ tu yaʼaleʼ «chéen patjoʼoltaʼab utiaʼal u tsoʼolol bix anchajik le kaajoʼoboʼ».
¿Baʼaxten maʼ tu creertaʼal u tsikbalil u torreil Babel? U jaajileʼ chéen tumen ku bin tu contra le baʼax ku yaʼalik jujuntúul máakoʼob xooknajaʼanoʼoboʼ. Yaneʼ ku yaʼalikoʼobeʼ maʼ chéen ka téek chíikpaj le idiomaʼoboʼ, baʼaxeʼ jujunpʼíitil káajik u jóokʼloʼob tiʼ junpʼéeliliʼ idioma. Uláakʼoʼobeʼ ku tuklikoʼobeʼ jujunpʼíitil úuchik u yantal le jejeláas idiomaʼoboʼ; tu káajbal bineʼ chéen juumansbil u beetik u kaal máak. Yoʼolal le baʼaxoʼob ku yaʼalaʼalaʼ yaʼab máakoʼob tsʼoʼok u káajal u tuukuloʼob jeʼex j-kaʼansaj W. T. Fitch, máax tu yaʼalaj: «Tak beoraaʼ maʼ k-jach ojel u jaajiliʼ» (The Evolution of Language).
¿Baʼax tsʼoʼok u naʼatik le arqueologoʼob yéetel le investigadoroʼob yoʼolal bix káajik le idiomaʼoboʼ? Le baʼaxoʼob tsʼoʼok u xakʼaltikoʼoboʼ ¿ku yeʼesik wa jaaj u tʼaan le máakoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼob tsʼoʼok k-yáax aʼalikoʼ? ¿Wa ku yeʼesik jaaj baʼax tsʼíibtaʼan teʼ Biblia yoʼolal u torreil Babeloʼ? Yáaxeʼ koʼox ilik jach baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ.
¿TUʼUX YÉETEL BAʼAX KʼIIN KA ÚUCHI?
Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ «tu luʼumil Sinar» xaʼakʼbesaʼab u tʼaan le máakoʼoboʼ; le luʼumaʼ kʼuch kʼaj óoltbil Babiloniaoʼ (Génesis 11:2). ¿Baʼax kʼiin ka úuchi? Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ «u kajnáaloʼob le luʼumaʼ tu jatsubaʼob» tu kʼiinil Péleg, máax síij 250 jaʼaboʼob táanil tiʼ Abrahán. Leloʼ u kʼáat u yaʼaleʼ le baʼax ku tsikbaltaʼal yoʼolal Babeloʼ úuch walajki 4,200 jaʼaboʼobaʼ (Génesis 10:25; 11:18-26).
Jujuntúul máakoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼobeʼ ku yaʼalikoʼobeʼ le idiomaʼob k-tʼanik bejlaʼoʼ tiʼ junpʼéeliliʼ idioma u taaloʼob, yéetel ku tuklikoʼobeʼ le yáax idiomaoʼ meyajnaj walajki cien mil jaʼaboʼobaʼ. * Uláakʼoʼobeʼ ku yaʼalikoʼobeʼ tiʼ jejeláas idiomaʼob u taaloʼob; le idiomaʼobaʼ letiʼe ku tʼaʼanal bin walajki seis mil jaʼaboʼobaʼ. Baʼaleʼ ¿bix u páajtal u yaʼalikoʼob bix káajik le idiomaʼob wa úuch saʼatakoʼoboʼ? Junpʼéel revistaeʼ ku yaʼalik: «Leloʼ talam u yojéeltaʼal. Le biologoʼoboʼ ku páajtal u xakʼaltikoʼob le úuchben baʼaloʼob ku kaxtikoʼoboʼ, baʼaleʼ le lingüistaʼoboʼ maʼ tu páajtal u beetkoʼob beyoʼ» (The Economist). Le revistaoʼ ku yaʼalik xaneʼ le lingüistaʼoboʼ chéen «yéetel matemáticas ku chuchuknaʼatikoʼob» le baʼaxoʼob ku yaʼalikoʼoboʼ.
Baʼaleʼ u jaajileʼ le lingüistaʼoboʼ yaan «úuchben baʼaloʼob» jeʼel u páajtal u xakʼaltikoʼobeʼ. ¿Máakalmáakoʼobiʼ? ¿Baʼax ku yeʼesik yoʼolal le idiomaʼoboʼ? Junpʼéel enciclopediaeʼ ku yaʼalik: «Le tsʼíiboʼob maas úuchbentak ku páajtal u xakʼaltaʼal tumen le lingüistaʼoboʼ, maʼ tu máan maas tiʼ cuatro mil wa cinco mil u jaʼabiloʼob» (The New Encyclopædia Britannica). ¿Tuʼux kaxtaʼab le úuchben tsʼíiboʼobaʼ? Kaxtaʼab teʼ Baja Mesopotamiaoʼ, teʼ tuʼux yaan kaʼach u kaajil Sinaroʼ. * K-ilik túuneʼ le baʼaxoʼob tsʼoʼok u kaxtaʼaloʼobaʼ ku yeʼesik jaaj baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ.
JEJELÁAS IDIOMAʼOB, JEJELÁAS TUUKULOʼOB
Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ Dioseʼ teʼ Babel tu xaʼakʼbesaj u tʼaan wíinikoʼob utiaʼal maʼ u naʼatkubaʼoboʼ (Génesis 11:7). Le oʼolaleʼ le máakoʼoboʼ «tu pʼatoʼob u beetkoʼob le noj kaajoʼ» ka túun «kʼiʼitbesaʼa[b]oʼob tu yóokʼol luʼum» (Génesis 11:8, 9). Jeʼex túun k-ilkoʼ le Bibliaoʼ maʼ tu yaʼalik wa jujunpʼíitil úuchik u jóokʼol le idiomaʼob tiʼ junpʼéeliliʼ idiomaoʼ. Baʼaxeʼ ku yaʼalik téek chíikpajal tu beetaj túumben idiomaʼob maʼalob u meyajoʼob tiʼ máak utiaʼal u yaʼalikoʼob baʼax ku tuklikoʼob, yéetel baʼax ku yuʼubikoʼob; tsʼoʼoleʼ cada idiomaeʼ jelaʼan tiʼ u maasil.
Junpʼéel úuchben tsʼíib tu luʼumil Mesopotamia (óoxpʼéel milenio táanil tiʼ Cristo)
¿Kux túun le jejeláas idiomaʼob yaan bejlaʼoʼ? ¿Chíikaʼanoʼob wa tu baatsiloʼob, wa jelaʼantakoʼob? Lera Boroditsky, juntúul x-especialista tiʼ ciencia cognitivaeʼ, tu tsʼíibtaj: «Le ka maas xakʼaltaʼab le idiomaʼob tumen le lingüistaʼoboʼ (tuláakal le idiomaʼoboʼ kex siete mil, baʼaleʼ chéen wa jaypʼéel xakʼaltaʼabiʼ), ilaʼabeʼ cada junpʼéeleʼ jach jelaʼan tiʼ u maasil». Lelaʼ jaaj. Ichil junjaats idiomaʼob yéetel dialectoʼob u láakʼtsiltmubaʼobeʼ (jeʼex cantonés yéetel hakka tu noojolil Chinaeʼ) yaan horaeʼ chíikaʼanoʼob tu baatsiloʼob, baʼaleʼ jach jelaʼanoʼob tiʼ uláakʼ idiomaʼob (jeʼex le catalán wa valenciano ku tʼaʼanal Españaoʼ).
U idioma juntúul máakeʼ ku chíikbesik bix u tuukul yéetel bix u yilik le baʼaxoʼob yaan tu baʼpachoʼ: u coloril le baʼaloʼoboʼ, jaypʼéeloʼob yéetel tuʼux yanoʼob. Tiʼ junpʼéel idiomaeʼ ku yaʼalaʼal: «Yaan juntúul síinik ta x-noʼoj kʼab». Baʼaleʼ tiʼ uláakʼ idiomaeʼ ku yaʼalaʼal: «Yaan juntúul síinik ta noojol-chikʼin kʼab». Lelaʼ ku xaʼakʼbesik u tuukul máak. Le oʼolal xuʼul u líiʼsaʼal u torreil Babel.
JUNPʼÉEL MAʼALOB IDIOMA DESDE TU KÁAJBAL
¿Bix kaʼach le yáax idioma anchajoʼ? Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ Adán, le yáax wíinik anchajoʼ, páajchaj u patjoʼoltik túumben tʼaanoʼob utiaʼal u tsʼáaik u kʼaabaʼ tuláakal le baʼalcheʼob yéetel chʼíichʼoʼoboʼ (Génesis 2:20). Adaneʼ tu beetaj tak junpʼéel poema tiʼ u yatan. Eva xaneʼ páajchaj u tsolik tu beel baʼax u yaʼalmaj Dios yéetel baʼax jeʼel u yúuchultiʼob wa maʼ tu yuʼubikoʼob u tʼaanoʼ (Génesis 2:23; 3:1-3). K-ilik túuneʼ yéetel le yáax idioma anchajoʼ wíinikeʼ ku páajtal kaʼach u tsikbal maʼalob yéetel u yaʼalik jeʼel baʼaxak ka u tukulteʼ.
Baʼaleʼ teʼ Babeloʼ Dioseʼ tu beetaj u xuʼulul u naʼatkuba le máakoʼob utiaʼal u jáawal u múul meyajoʼoboʼ. Kex beyoʼ le túumben idiomaʼob anchajoʼ chúukaʼanoʼob xan jeʼex le yáax junpʼéeloʼ. Le oʼolal maʼ xáanchaj ka beetaʼab nukuch kaajoʼob, ka anchaj yaʼab soldadoʼob, yéetel joʼopʼ u yúuchul koonol tiʼ jejeláas luʼumoʼob (Génesis 13:12; 14:1-11;37:25). Wa maʼ maʼalob le idiomaʼob anchajoʼ, ¿bix páajchajik túun u beetaʼal tuláakal le baʼaloʼobaʼ? Jeʼex u yeʼesik le Bibliaoʼ, le yáax idioma yéetel le uláakʼ idiomaʼob téek anchajoʼob teʼ Babeloʼ jach chúukaʼanoʼob yéetel maʼalobtakoʼob; maʼ chéen juumansbil u beetik u kaal máakiʼ.
Le baʼaxoʼob tsʼoʼok u xakʼaltaʼal teʼ kʼiinoʼobaʼ ku yeʼesik jach bey úuchikoʼ. Junpʼéel enciclopediaeʼ ku yaʼalik: «Tiʼ tuláakal le chʼiʼibaloʼob tsʼoʼok u xakʼaltaʼaloʼ, kex ‹maʼ xooknajaʼan› u máakiloʼobeʼ, u idiomaʼobeʼ jach maʼalobtakoʼob jeʼex u idiomail le chʼiʼibaloʼob tuʼux ‹jach xooknajaʼan› le máakoʼoboʼ» (The Cambridge Encyclopedia of Language). Teʼ libro El instinto del Lenguajeoʼ le psicólogo Steven Plinker tiʼ u Universidadil Harvardoʼ tu tsʼíibtaj: «Le idiomaʼoboʼ maʼ anchaj Edad de Piedra tiʼobiʼ».
BAʼAX KUN ÚUCHUL YÉETEL LE IDIOMAʼOBOʼ
¿Baʼax ku páajtal k-kanik yoʼolal tuláakal le baʼaxoʼob tsʼoʼok u xakʼaltaʼal yaan yil yéetel le idiomaʼob úuchbentak yéetel túumbentakoʼ? Yaʼab máakoʼobeʼ ku creertikoʼob jach jaaj tuláakal le baʼax ku yaʼalik le Biblia úuch teʼ Babeloʼ.
Le Bibliaoʼ ku yaʼalik baʼaxten xaʼakʼbesaʼab u tʼaan le máakoʼob teʼ Babeloʼ: tumen tu tsʼáajubaʼob tu contra Dios (Génesis 11:4-7). Baʼaleʼ maʼ kun xáantaleʼ Dioseʼ yaan u ‹yutskíintik u tʼaan le kaajoʼob utiaʼal ka u chʼaʼchiʼitoʼob u kʼaabaʼ, utiaʼal ka u meyajtoʼob chéen yéetel junpʼéeliliʼ tuukul› (Sofonías 3:9). Le «tʼaan» utskíintaʼanoʼ letiʼe u Tʼaan Dios yaan teʼ Bibliaoʼ, le «idioma» beetik u múul meyaj u máakiloʼob tuláakal yóokʼol kaaboʼ. Le oʼolaleʼ maʼ xaaneʼ teʼ kʼiinoʼob kun taaloʼoboʼ Dioseʼ yaan u tsʼáaik tiʼ wíinik chéen junpʼéeliliʼ idioma jeʼex yanik kaʼach le maʼ u xaʼakʼbes u tʼaan le máakoʼob tu torreil Babeloʼ.
^ xóot’ol 8 U suukileʼ le máaxoʼob ku tsolkoʼob bix anchajik le idiomaʼoboʼ ku creertikoʼob tiʼ junpʼéel baʼal bey mono u taal wíinik. Utiaʼal a wojéeltik u maasileʼ ilawil le folleto El origen de la vida. Cinco cuestiones dignas de análisis, táan juʼun 27-29, jóoʼsaʼan tumen u j-jaajkunajoʼob Jéeoba.
^ xóot’ol 9 Le arqueologoʼoboʼ tsʼoʼok u kaxtikoʼob nukuch pakʼil najoʼob mukaʼanoʼob naatsʼ tu kaajil Sinar. Le kaʼanal najoʼobaʼ bey piramideʼobeʼ. Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ le máaxoʼob beet u torreil Babeleʼ meyajnajtiʼob ladrilloʼob, maʼ tuunichoʼobiʼ, yéetel meyajnajtiʼob betún utiaʼal u takʼikoʼob (Génesis 11:3, 4). Tu luʼumil Mesopotamiaeʼ «óoliʼ minaʼan tuunichiʼ», ku yaʼalik The New Encyclopædia Britannica, baʼaleʼ yaʼab betún yaniʼ.
