Maʼ xaaneʼ desde tu mejnil a paalaloʼobeʼ ku tsʼáaikoʼob cuenta jelaʼan bix u tratartaʼal le máakoʼob yaanal tuʼux u taaloʼob wa yaanal u razaʼoboʼ, le tuukul beyaʼ jeʼel u káajal u páakʼaltiʼobeʼ. Le oʼolaleʼ, ¿bix jeʼel a kaʼansik a paalal utiaʼal maʼ u pʼektikoʼob u maasileʼ? Kux túun wa letiʼe a paalal ku pʼektaʼaloʼoboʼ, ¿baʼax jeʼel a beetkeʼ?

Teʼ xookaʼ yaan a wilik baʼax jeʼel u páajtal a beetkeʼ:

•  Kaʼans tiʼ a paalal maʼ junpʼéeliliʼ raza yaniʼ

•  Tsol tiʼ a paalal baʼaxten ku pʼektaʼal máak

•  Eʼestiʼob baʼax unaj u beetkoʼob

•  Wa ku pʼektaʼal a paalal yoʼolal u raza

 Baʼax jeʼel a waʼaliktiʼobeʼ. Tiʼ tuláakal yóokʼol kaabeʼ jejeláas baʼax suukaʼan u beetik le máakoʼoboʼ yéetel según tuʼux kajaʼanoʼobeʼ yaan baʼax jelaʼankúuntikoʼob tiʼ u maasil. Yaan máakoʼobeʼ ku pʼektaʼaloʼob chéen yoʼolal bix u yilaʼaloʼob wa yoʼolal baʼax suukaʼan u beetkoʼob.

 Le Bibliaoʼ ku kaʼansikeʼ chéen tiʼ juntúuliliʼ máak k-taal, lelaʼ u kʼáat u yaʼaleʼ bey láaj láakʼtsiloʼoneʼ.

 Kareneʼ ku yaʼalik: «T-tsʼáaj cuentaeʼ le u máansik tiempo k-paalal yéetel le máaxoʼob jejeláas u razaʼoboʼ le áantoʼob u yiloʼob igual le respeto yéetel le yaabilaj unaj u yeʼeskoʼob tiʼ tuláakal máakoʼ».

 A paalaleʼ deporsi yaan u kʼuchul u kʼiinil u yilkoʼob wa u yuʼubikoʼob bix kʼaasil u tratartaʼal le máakoʼob yaanal u razaʼoboʼ. ¿Bix jeʼel a tsolik tiʼ a paalal baʼaxten ku tratartaʼal máak beyoʼ? Utiaʼal a beetkeʼ unaj a chʼaʼik en cuenta u edadoʼob.

•   Mejen paalal. Le psicóloga Allison Briscoe-Smithoʼ tu yaʼalaj: «Le mejen paalaloʼoboʼ séebaʼan u tsʼáaikoʼob cuenta wa juntúul máakeʼ táan u beetik baʼax maʼalob wa maʼatech. Teʼ súutukil jeʼeloʼ maʼalob ka tsoʼoloktiʼob baʼaxten ku yúuchul baʼaloʼob beyoʼ» (revista Parents).

•   Paalal. Le paalaloʼob yaantiʼob 6 tak 12 añosoʼ yaʼab baʼaloʼob taak u yojéeltikoʼob, le beetkeʼ yaan horaeʼ difíciltak le preguntaʼob ku beetkoʼoboʼ. Kex beyoʼ ilawil a núukiktiʼob u maas maʼalobil ku páajtal. Tsikbalnen yéetel a paalal yoʼolal le baʼaloʼob ku yúuchul teʼ escuelaoʼ bey xan yoʼolal le baʼaloʼob ku chaʼantikoʼob wa ku yuʼubikoʼoboʼ. Teʼ súutukil jeʼeloʼ maʼalob ka a tsoltiʼob baʼaxten maʼ maʼalob ka u pʼektoʼob u maasiliʼ.

•   Táankelmoʼob. Le táankelmoʼoboʼ kéen tsoʼoloktiʼob wa baʼaxeʼ maas fácil jeʼel u naʼatkoʼobeʼ. Le beetkeʼ wa tsʼoʼok u táankelemtal a hijoeʼ maas fácil jeʼel u naʼatik baʼaxten yaan máakeʼ ku pʼektaʼal chéen tumen yaanal u raza.

 Tanyaeʼ ku yaʼalik: «Toʼoneʼ k-tsikbal yéetel k-paalal yoʼolal baʼaxten ku pʼektaʼal máak tumen yaanal u raza, tumen kex jeʼel tuʼuxak yanoʼobeʼ yaan u kʼuchul u kʼiinil u yuʼubikoʼob wa u yilkoʼob bix kʼaasil u tratartaʼal máak tumen u maasil. Tsʼoʼoleʼ wa maʼ k-beetkeʼ jeʼel u páakʼaltiʼob le bix u tuukul u maasil máakoʼoboʼ. Le oʼolal kʼaʼabéet k-tʼaan tu yéeteloʼob tumen wa ka tsoʼoloktiʼob tumen yaanal máakeʼ jeʼel u kʼaskúuntaʼal u tuukuloʼobeʼ».

 Le paalaloʼoboʼ maases ku kaanbaloʼob tiʼ le baʼax ku yilik u beetik u taataʼoboʼ. Le oʼolaleʼ le taatatsiloʼoboʼ unaj u tuklikoʼob tubeel baʼax ku yaʼalikoʼob yéetel baʼax ku beetkoʼob. Tuukulneneʼex tiʼ le kaʼapʼéel preguntaʼobaʼ:

•   «¿Kin burlarkinba wa kin waʼalik chistes yoʼolal le máaxoʼob yaanal u razaʼoboʼ?». Le American Academy of Child and Adolescent Psychiatry (Academia Estadounidense de Psiquiatría Infantil y Adolescente) ku yaʼalik tiʼ le taatatsiloʼoboʼ: «A paalaleʼexeʼ maas séebaʼan u beetkoʼob le baʼax ku yilkoʼob ka beetkeʼexoʼ».

•   «¿Uts tin tʼaan wa in wantal yéetel máakoʼob jejeláas luʼumil u taaloʼoboʼ?». Le pediatra Alanna Nzomaoʼ ku yaʼalik: «Wa a kʼáat ka u bisuba a paalal yéetel máakoʼob yaanal u razaʼobeʼ unaj u yilkoʼobeʼ techeʼ bey xan a beetkoʼ».

 Katarinaeʼ ku yaʼalik: «Uts t-tʼaan k-invitartik t-otoch máakoʼob jejeláas tuʼux u taaloʼob, ikil k-beetik beyoʼ tsʼoʼok k-kʼaj óoltik baʼax suukaʼan u jaantikoʼob, baʼax paaxil uts tu tʼaan u yuʼubikoʼob, hasta yaan kʼiineʼ k-búukintik le nookʼ suuk u tsʼaʼabal teʼ tuʼux kajaʼanoʼoboʼ. Le kéen tʼaanakoʼon yéetel k-paalaleʼ maʼatech k-aʼalik wa maas maʼalob k-raza tiʼ u maasil».

 Kex yaʼab u yúuchul tʼaan tiʼ u tratartaʼal igual tuláakal máakeʼ maʼ xuʼuluk u pʼektaʼal máak tumen yaanal u razaiʼ. Le oʼolal maʼ xaaneʼ teʼ tuʼux kajaʼanechoʼ jeʼel u pʼektaʼal a paalal chéen tumen yaanal tuʼux a taaleʼ. Wa bey u yúuchloʼ, ¿baʼax jeʼel a beetkeʼ?

 Jach ojéelt baʼax úuchiʼ. Wa yaan máax ofendert a hijoeʼ, tukle: ¿u yóoliliʼ wa úuchik u beetik wa chéen jáajan tʼaanaji? (Santiago 3:2). ¿Jach wa kʼaʼabéet a bin tʼaan tu yéetel le máax ofendertoʼ wa jeʼel a tuʼubsik le baʼax úuchoʼ?

 Kʼaʼabéet u kanik máak u controlartuba. Le Bibliaoʼ ku tsʼáaik le consejoaʼ: «Maʼ a séeb pʼuʼujul» (Eclesiastés 7:9). Yaan tuʼuxoʼobeʼ jach ku pʼektaʼal máak yoʼolal u raza, pero yaan kʼiineʼ jeʼel u pʼektaʼal yéetel u poʼochʼol máak tu yoʼolal uláakʼ wa baʼaxeʼ.

 U jaajileʼ jejeláas baʼax oʼolal ku pʼektaʼal máak. Le oʼolal antes a beetik wa baʼaxeʼ jach unaj a wilik baʼax le úuchoʼ.

 Le kéen tsʼoʼokok a asegurarkaba tiʼ le baʼax úuchoʼ, tukult lelaʼ:

•   «¿Maʼalob wa ka u tukult in paalal tuláakal máak pʼekmil yéetel ku yaʼalaʼal baʼal tiʼ tumen yaanal u raza?».

•   «¿Jeʼel wa u yáantik in paalal le baʼax ku yaʼalik le Bibliaaʼ: ‹Maʼ a beetik u cuentail tuláakal baʼax ku yaʼalaʼal›?» (Eclesiastés 7:21).

 ¿Kux túun wa ka wilik u yóoliliʼ úuchik u ofendertik a hijoeʼ? Kaʼans tiʼ a paalaleʼ le baʼax ken u beet kéen ofendertaʼakoʼ jeʼel u yutskíintik wa u maaskuntik le problemaoʼ. Yaan kʼiineʼ le máax ku poochʼil yéetel ku burlartik a hijooʼ chéen u kʼáat u yil baʼax ken u beete. Le oʼolal maas maʼalob maʼ u beetik u cuentail.

 Kaʼans tiʼ a hijoeʼ wa ku páajtaleʼ maas maʼalob ka tʼaanak yéetel le máax ofendertoʼ. Sin ke u pʼuʼujuleʼ jeʼel u páajtal u yaʼaliktiʼeʼ: «¿A wojel wa maʼ utschaj tin tʼaan le baʼax ta waʼalaj wa ta beetoʼ?».

 ¿A kʼáat wa a denunciart le baʼax úuchoʼ? Wa ka wilik jach grave le baʼax ku yúuchul yéetel jeʼel tak u beetaʼal loob tiʼ a paalaleʼ tʼaanen yéetel le maestroʼoboʼ wa aʼal tiʼ le policíaʼoboʼ.