Teʼ tu tsʼook añosaʼ tiʼ yaʼab luʼumiloʼobeʼ tsʼoʼok u maas yaʼabtal le paalaloʼob ku kíimskubaʼoboʼ. ¿Baʼaxten ku kíimskubaʼob? ¿Yaan wa juntúul a paal táan u tuklik u kíimskuba?

Teʼ xookaʼ yaan k-ilik lelaʼ:

•  Le u kíimskuba le paalaloʼoboʼ, ¿baʼaxten kʼaʼabéet u preocupartik le taatatsiloʼoboʼ?

•  ¿Bix jeʼel a wojéeltik wa taak u kíimskuba a paaleʼ?

•  ¿Baʼax jeʼel a beetik wa a paaleʼ táan u tuklik u kíimskuba?

 Tu añoiloʼob 2009 tak 2019, tu luʼumil Estados Unidoseʼ le paalaloʼob ku xookoʼob secundariaoʼ tu chukaj óoliʼ u dobleil le tu tsʼáaj depresión tiʼoboʼ. Teʼ añoʼob xan jeʼeloʼ yaʼabchaj le paalaloʼob tu kíimsubaʼoboʼ. a Tsʼoʼoleʼ tiʼ junpʼéel informe tu tsʼáaj le Unicef tu añoil 2021, tu yaʼaleʼ: «América Latina yéetel teʼ Caribeoʼ maas tiʼ diez paalaloʼob ku kíimskubaʼob sáamsamal».

 «Bejlaʼeʼ le paalaloʼoboʼ mantatsʼ yaan problemas tiʼob [...]. Leloʼ tsʼoʼok u beetik u deprimiroʼob yéetel u pʼáatal maʼ kiʼimak u yóoloʼobiʼ» (Vivek Murthy, director general tiʼ Salud Pública yaan Estados Unidos).

 Teksto jeʼel u yáantajeʼ: «Le máax yaachajaʼan u yóoloʼ ku pʼáatal minaʼan u muukʼ» (Proverbios 17:22).

 Núuk le preguntaʼobaʼ:

•   ¿Baʼaxoʼob tsʼoʼok u aktáantik? ¿Tsʼoʼok wa u aktáantik baʼaloʼob jeʼex u rechazatartaʼal, u pʼaʼatal tumen wa máax, u beetik junpʼéel baʼal maʼ maʼalobiʼ wa u kíimil juntúul máax u yaabiltmaj? Wa tsʼoʼok u aktáantik junpʼéel tiʼ le baʼaloʼobaʼ, ¿maʼ wa táan u maas gravetal bix u yuʼubikubaiʼ?

•   ¿Tsʼoʼok wa u kʼexpajal baʼax ku beetik? ¿Tsʼoʼok wa u xuʼulul u jach biskuba yéetel u amigoʼob bey xan yéetel u familia? ¿Tsʼoʼok wa u xuʼulul u beetik le baʼaloʼob uts tu yich u beetik kaʼachoʼ? ¿Tsʼoʼok wa u síik le baʼaxoʼob maas uts tu yichoʼ?

•   ¿Baʼax tiʼ ku tʼaan? ¿Ku tʼaan wa yoʼolal le kíimiloʼ? ¿Ku yaʼalik wa: «Maas maʼalob wa ka kíimken»? ¿Ku yaʼalik wa xan maʼ u kʼáat u tsʼáa problemas techiʼ?

   Yaan kʼiineʼ le paalaloʼoboʼ chéen ku jáajan tʼaanoʼob (Job 6:3). Pero maʼ xaaneʼ a paaleʼ táan u kʼáatik ka a wáante. Le oʼolaleʼ wa juntúul a paal ku yaʼaliktech taak u kíimileʼ ilawil a séeb áantik.

 Wa ku yaʼaliktech tsʼoʼok u tuklik u kíimskubaeʼ, kʼáattiʼ: «¿Tsʼoʼok wa a tuklik bixi, yéetel baʼax kʼiin kéen a kíimsaba?». Le baʼax kéen u núukoʼ yaan u yáantkech a wil jach bukaʼaj áantaj kʼaʼabéettiʼ.

 Sandraeʼ ku yaʼalik: «Yaan horaeʼ toʼon taatatsiloʼoneʼ maʼatech k-kʼáatik wa baʼax tiʼ k-paalal tumen saajkoʼon k-uʼuy baʼax ken u núukoʼob, pero wa k-tsikbal tu yéeteloʼobeʼ yaan u yaʼalikoʼob baʼax ku tuklikoʼob, beyoʼ maas jeʼel u páajtal k-áantkoʼobeʼ».

 Teksto jeʼel yáantajeʼ: «Le baʼax ku tuklik máak tu puksiʼikʼaloʼ bey jaʼ taam yanileʼ, pero le máax yaan u naʼatoʼ ku jóoʼsik yóoʼkabil» (Proverbios 20:5).

•   Eʼes paciencia yéetel tsikbalnen tu yéetel. Tsʼáa u diosboʼotikil tiʼ ikil u yaʼaliktech jach bix u yuʼubikuba. Tsʼoʼoleʼ aʼaltiʼ: «Taak in naʼatik bix a wuʼuyikaba. Much tsikbaltten baʼaxoʼob ku yúuchultech». Wa aʼaltiʼ: «¿Jeʼel wa u béeytal a tsolikten jach bix a wuʼuyikabaeʼ?».

   Ilawil a chʼenxikintik baʼax ken u yaʼaltech. Maʼ a waʼaliktiʼ wa chéen jach ku píitmáan mix a jáajan aʼaliktiʼ baʼax unaj u beetik.

   Teksto jeʼel yáantajeʼ: «Cada juntúuleʼ kʼaʼabéet u séeb uʼuyik baʼax ku yaʼalaʼaltiʼ, chéen baʼaleʼ maʼ unaj u séeb tʼaaniʼ mix unaj u séeb pʼuʼujuliʼ» (Santiago 1:19).

•   Ilawileʼex bix jeʼel a wáantkeʼexeʼ. Áanteʼex u tsʼíibt u núukil le preguntaʼobaʼ:

   Baʼaxten ku taaktal u kíimskuba. ¿Baʼaxoʼob beetik u káajal u tuklik u kíimskuba?

   Baʼax jeʼel u yáantikeʼ. ¿Baʼaxoʼob jeʼel u yáantik utiaʼal maʼ u sen estresar yéetel ka xuʼuluk u tuklik u kíimskubaeʼ?

   Uláakʼ áantaj. ¿Yaan wa máaxoʼob jeʼel u yáantkoʼob a paal kéen kʼaʼabéetchajaktiʼeʼ? Por ejemploeʼ teech, uláakʼ wa máax ku confiar a paal tiʼ, juntúul doctor wa uláakʼ máaxoʼob u yojloʼob bix jeʼel u yáantkoʼob le máaxoʼob ku taaktal u kíimskubaʼoboʼ.

   Teksto jeʼel yáantajeʼ: «Le baʼax ku [chʼaʼtuklaʼal tubeeleʼ] ku jóokʼol maʼalobil» (Proverbios 21:5).

•   Seguernak a kanáantik a paal. Kex ka a wil maas chan maʼalob u yuʼubikubaeʼ seguernak a wáantik.

   Danieleʼ ku yaʼalik: «Le ka tu yaʼalajten in paal tsʼoʼok u xuʼulul u tuklik u kíimskubaeʼ tin tuklaj kaʼach tsʼoʼok u yutstaleʼ. Jeʼel bakáanaʼ maʼ beyiʼ. Tumen teʼ súutukil maʼ táan a páaʼtikoʼ a paaleʼ jeʼel u kaʼa tuklik u kíimskubaeʼ».

   Áant a paal u naʼateʼ le bix u yuʼubikubaoʼ yaan u xuʼulul. Junpʼéel libroeʼ ku yaʼalik: «Le bix u tuukul le paalaloʼob taak u kíimskubaʼoboʼ chíikaʼan tiʼ bix u séeb kʼexpajal le climaoʼ. Wa táan cháakeʼ jach minaʼan u naʼat máak wa ka jóokʼok yéetel ka u yaʼal maʼ tun chʼuʼulul. Pero maas minaʼan u naʼat máak wa ka u tukult mix bikʼin kun kaʼa jóokʼol le kʼiinoʼ» (El cerebro del niño, traducción de Isabel Ferrer Marrades).

•   Beet tuláakal le ku páajtal utiaʼal a wáantik: Aʼal tiʼ a paal jach a yaabiltmaj yéetel maʼ ten a pʼat tu juunal. Maʼ xaaneʼ jeʼel a waʼaliktiʼeʼ: «Yaan in wáantkech utiaʼal ka xuʼuluk a sufrir yoʼolal le baʼax ku yúuchultechaʼ».

   Teksto jeʼel yáantajeʼ: «Juntúul jach maʼalob amigoeʼ ku yeʼesik yaabilaj tiʼ tuláakal súutukil, tu kʼiinil táan u muʼyaj máakeʼ letiʼeʼ bey juntúul sukuʼuneʼ» (Proverbios 17:17).