AGU afugo nga ga gu tatamana tatamana Bakindo nangia Soromo re nayugo gu berã du aboro na ni tipa raka. Isoke mbiko gupai nga raka ni guruhe na kpio nga guhe ka boro ane ngaha ya, aboro aima digo nikpinyemu ka raka ni gbangaha. Aboro ima gbata gene tipa wai ka raka ni gbangaha tipa akutu agarã.

Ani dinga Gilgamesh nangia bakindo Sumeria ni kpiapai. Aboro aima gumba dungu apaturẽ tipa gako raka. Gu kura paturẽ sa agumba gupai tipa ko nga, ko andu kere nunguro tipa ka wirika wai ka ne kpio. Ko aadunga na diabese rogo gi asadapai re te.

Rogo biama kama agarã M.B.K., abawirikipai China yo a′asadi ka mbakada guhe nga gu i aabihe nga si na rengba ka sa raka ni gbangaha. I ambakadi ime he nga gu naadu na bete gu kemikoro (chemical) rogoho nga ga mercury na arsenic. I nagumbaha nga gi ime he re aimi dungu agu abazogo nga ga China yo. Bangbanda 500 F.B.K. na 1500 F.B.K. Putu yo, kura abawirikipai a′asadi ka aria dahabu ku rogo guhe boro naima rengba ka mbiraha ku vuni yo, mbiko i aberẽ gupai nga wa du dahabu ni guhe ka i agbarasanga paha ya, si ima rengba ka sa aboro i raki ni gbangaha.

Areme, agu aboro-birĩ-inohe nawirikapai tipa unga-ahe na′asada ka ino ndu gupai aboro agbinza ti ni. Gu asadatise nga ga agu aboro-birĩ-inohe re, nayugo gupai nga aboro kindi areme na nyanyaki maabangirise ka gbia gu gene nika sayo ka i gbinza nga na ki kpiki ya. Ono surungba gu wetekapai re nga gine?

Agu aboro-birĩ-inohe nawisigopai tipa agu apara kure du tii kpoto boro yo sakipai bara 300 tipa ndu gupai ani agbinza ti ni na kini kpiki. Vuru agu agarã susi bambeda kusayo, aboro-birĩ-inohe ima du na rengba ka sa agu apara kure nga ga anya gbiati ga aboro si raki ni gbangaha. Mbiko gipai re, kura airakumuko ima fu marã fu aboro-birĩ-inohe tipa gupai nga i gbata ndu gupai ani akpi ti ni. Gini apai i namangihe?

Asadatise ka gizosi raka. Kura abawirikipa unga-ahe idi kuti gupai nga ani nagbinza mbiko gupai namanga tipa guhe nabanda agu apai du rogo apara kure yo i ayambaha rimoho nga telomeres. Gu he nga Telomeres re, si nabanda agu apai du rogo gaani apara kure wa si kusa akuraha. Ono ai regbo apara kure akusa akuraha, gi he nga telomeres re naguro kina kumbatayo. Niyangaraha, apara kure nambu kusa akuraha na ani ki tona ka gbinza.

Rogo 2009, Elizabeth Blackburn nga gu ri nagbia mosoro tipa gari sunge rogo birĩ-inohe yo akuru bara  guhe nasa telomeres ka si gurunga ni ipo, na ki sa gupai nga ka apara kure gbinza nga ya. Ono tie, i aidi kuti gupai nga, telomeres asanga aboro i raki ni gbangaha ki susi gu bagizo raka nga ga aboro a wa ani na inihe te.

Aria apara kure nga kura gene ka rugusa gu gbegberẽ sangbanapai nga ga gbinza. Ho gaani apara kure agbinza ni gbe ka si akusa nga akuraha ya, si ima rengba ka keda iraira apangbanga fu agu apara kure nasovura kuti akaza, ka sa kpotose si naanyokora, ka ye na bangabanga igirã kpotose, gbiati kaza. Bambeda kusayo, aboro-birĩ-inohe France yo adi apara kure ti kere gbinza aboro na ki ariaha. Fuoho, agu apara kure re ki tona kusa akuraha berewe. Bangbembatayo rogo gu wisigopai re du rimoko nga Jean-Marc Lemaître, agumba gupai nga, gayo sunge ayugu pa karaga agu apara kure ni ima gbinza si tona mangasunge berewe.

Badungu aboro-birĩ-inohe nagumba gupai nga, wa vura duhe nga badungu agene husa duho tipa ka sa aboro ka i gbinza nga ya, aboro adunga na rengba ka raka ni gbangaha susi gu i araka ha te. Rengo ngaha nga, bagizo gu regbo aboro araka tipaha ima kio kumbatayo naatona rogo bawe na ribua kama agarã. Ono gipai re mangi gbe mbiko banda borose be biriko, bandatise ti akaza, gbiati mangasunge na agu adawa nabanda kpotose be akaza. Kura abawirikipa unga-ahe idi kuti gupai nga bagizo gu regbo aboro araka tipaha ima rengba ka du ni gbanga watadu ni guruhe.

Tipa agarã niima mbeda kuti 3,500, gu bake papara Ziazia Kekeapai nangia Moize aidi kuti gupai nga: “Rago tipa gaani agarã wa agarã 70; ono ka ngia mbiko ngarã si ki du wa 80; ono gaha nyaka nga kina mbusa na irairapai; bambiko si nasusa ni ipo, ani ki ga ku sa yo.” (Atambuahe 90:10) Zavura wa aboro amanga asadatise tipa ka sa gaani raka si du ni ngbaha, raka nanye kina wai Moize afura tipaha.

Ono kura anya kinaho naraka tipa agarã 200 na gu kura angua kinaho naraka tipa akutu agarã. Ho ani aringbisa bagizo gaani raka ni na ga kura kusikusiahe, gipai re asanga rani ani baki bangirani nga, ‘Ya mo gu raka nga boro raki gbua tipa agarã 70 watadu 80 nga gu raka si aidaha tipa boro?’