1. Oni furanga tipa gupai namangi ti regbo gbarasa Yerusarema.

ROGO gu garã nangia 607 Mbata fu Batikayo Kristo, bakere riivura nangia ga aBabero tii gu zinahe nangia ga gu Bakindo nangia Nebukadenesara gu ue ko azubo Yerusarema na vura. Nibipa gu kpio namangi ti gu regbo re, Ziazia Kekeapai naya: “[Nebukadenesara aimi] paranga awiriyo ni basape kina rogo gayo kparakpara ba yo, ka ko adu nga na nunga aparanga akumba na paranga ade ti ko ya, na nunga kuru boro na gbinza boro a ya. . . . Ko azokodi ga Mbori bambu, ki kuadi ngapa bakporo Yerusarema dunduko ku sande, ki zokodi gu nyanyaki aba dunduko naadu yo ni we, ki gbarasi gaha bawene aũsunge dunduko.”​—2 Peka 36:17, 19.

2. Gini zahe nibipa gbarasa Yerusarema Yekova afuhe, na ginipai si adu nga si nika manga aYudo?

² Si aaidanga ngba agu aboro naaraka Yerusarema yo zere mbikopa gbarasaha te. Tipa dungu agarã, ga Mbori anebi aima digo nifu azahe fu aYudo nga, ka i aandu kindi kumbatayo kaa basapa ga Mbori aNdiko, ko nika fuyo afu ku be aBabero. Badungu aYudo si adu nga i nika kpiko be basape; ai gu boro ka bati be basape, si nawira wa ka ni araki ni zizi ni Babera yo dati kpio ni. (Yere. 15:2) Wai du raka adu yo fu gu zizi aboro naadu yo? Ya mo pai ho naamangi ti regbo aKristano nga gu nawira gu pa zio aboro nangia ga aBabero? Kangia si aima manga wo, gini regbo du si amangi?

3. Gini kparakparapai naadu dagba gu raka naadu Babera yo na gu sunge kanga aYisaraere ambu behe Ezipeta yo?

³ Gupai anebi agumbaha re aima ye ki mangi. Vurube Yeremaya, Yekova afu rugute fu agu aboro si adunga i nika zio yo re nga, i inidi gayo vovo raka na ki asadi ka manga gupai ka i mangihe. Ko aya: “Oni dúdua abambu [Babera yo] ki niraki tii he; oni rũku aũati ki niri zuzuhe. Ono oni gbáta gu zereda nga ga gu bakporo yo mi akedi roni ku ho ni ni zizi roni, ki nikpari fu Yekova tipa ha, bambiko rogo gaha zereda oni ka bi gaoni zereda ni.” (Yere. 29:5, 7) Agu aboro nara ni goyo kuti gupai Mbori aaidaha re aaraka bete wene raka araka Babera yo. Agu aboro nazi yo ambuyo ambu i nimangi kura gayo apai. Gu zizi aboro re aduadu na ranirii kaa ta rogo gu ringara re dũ. Babera angia gu bakere ba nangia ga bagaahe na ngbekaahe rogo gu zegino naadu bakuru kusayo, na agu awaraga i nakuru baraha nayugoho nga badungu aYudo awiriki gu birĩ nga ga ngbekaahe na bagaahe yo, na agu akurayo ki da yo ni wene abambakadiahe ni bee. Zavura kura aYudo adani aira kumuko. Raka Babera yo aadunga wa gu sunge kanga aYisaraere ambu behe Ezipeta yo akama agarã mbata te.​—Oni gedi Gate 2:23-25.

4. Kparakusayo ti agu aYisaraere naasamungu, gini kura aboro naambu be zio Babera yo, na gini kpakarapai i agbiatiyo na ni nibipa irisombori ngba wene gene?

⁴ Wa vura duhe nga agu aYudo naadu Babera yo aagbia agu ahe nga ga borose agbia i azingo tipaha, na ginipai tigaha naadu tipa gu gayo azingo nga ga toro? I aima gbarasa ga Yekova yekaru gbiati gaha bamotumo, na gu sunge nga ga aboromotumo aamanganga berewe ti genehe te. Ga Mbori ruru amoyambu adu kina dagba gu zizi aboro yo re nga agu yo naamanganga gupai narẽ na gbia mbusa ya, ono i agbia mbusa sa na aboro gayo ringara. Ono wa si avura duwo, i amangi bakere ome ka iriso ga Mbori aNdiko. Ni kpiapai, Daniere na abadiangbako biata Babera yo nangia Sadaraka, Mesaka, na Abedenego aka agu ariahe si aaidanga aYudo rihe ya. Na ani ima inoho nga Daniere anaafura na Mbori dedede rogo kparakpee yo. (Dan. 1:8; 6:10) Wa si avura duwo, agu aYudo naagunde ti Mbori aarengbanga ka manga agu apai dunduko ga Mbori Ndiko aaidaha beyo tii gu zogarago nangia ga apagano te.

5. Gini maabangirise Yekova afuhe fu gako aboro, na tipagine gu kidohe re airiwo ti ni?

⁵ Ya mo aYisaraere arengbe ka irisombori berewe ngba gu gene ko aaida na ni? Ti gu regbo re, si aangera wa i aarengbanga te. ABabero anaambunga agu aboro i anaazio yo te. Ono tie, gu mangapai nangia ga aBabero re aabingo Mbori na pai te. Ko aima kidohe nga gako aboro nika kura akura beyo na nirengo, i aima kura. Gupai Mbori akidohe tipaha, ka si zanganga manga te.​—Yes. 55:11.

6, 7. Tipagine du rẽhe arẽ ti ni furani ka aria gaani giarogopaiyo tipa gu zio nga ga Babera ti gi gaani regbo re?

⁶ Ya mo aKristano agbianga tiyo na gupai nawira gu zio nga ga aBabero? Tipa dungu agarã, gu magazini nga Ngbaõbambu Sinziri ape gupai nga gu ga Mbori amoyambu du ti gi gaani regbo re arimi kutii gu zio nga ga aBabero rogo gu garã nangia 1918 na i akuru Babera yo rogo 1919. Ono tie, mbiko gu nduapai ani nika fura tipaha rogo gi kekeapai re na gu ngbefuoho, si rẽarẽ tipa ka wisigo gupai re berewe.

⁷ Oni makianga gipai re: Babera Du na Bakere Ome Ti Ni nga bariwara ngbii zire pambori. Rogo gi gene re, tipa gupai nga ga Mbori aboro du tii gu zio nga ga Babera rogo 1918, ka i aduadu ni akanga fu ziree pambori ngba kura agene ti gu regbo re. Ono tie, agu arengo duho nayugoho nga, vuru agu abawe agarã yo naandu kuti Bambata Vura Nga ga Zegino, ga Mbori mbedimbedi amoyambu  aakura kusayo tii Babera Du na Bakere Ome Ti Ni, angianga i adani akanga fuhe ya. Wa vura duhe nirengo nga i aima rungosi mbedimbedi aKristano ti regbo gu bambata vura nga ga zegino, agu aboro naarungosi yo gbe angia agbia ngbii, angianga Babera Du na Bakere Ome Ti Ni ya. Sidu, si angeranga nzunzu nga ga Mbori aboro arimi kutii gu zio nga ga Babera Du na Bakere Ome Ti Ni rogo 1918 te.

8. Oni sakingo pai tipa wai gu ndikidi pambori nga ga aKristano aye ka gberã. (Oni bi gu sura duti tonatonaha.)

⁸ Ti regbo Pendekote rogo gu garã nangia 33 Fuo Batikayo Kristo, akutu aYudo gbiati gu kungbo aboro nasatiyo ku rogo gu pambori nga ga aYudo agbia gu mbeda he nga ga ziazia toro. Gi vovo aKristano re adani “siasia ngbatunga aboro, nga ga bakindo aboromotumo, nga ziazia rika aboro, nga aboro du ni kina ga Mbori yo.” (Oni gedi 1 Petero 2:9, 10.) Ho amokedi adu ni kindi ti unga, i aabanda gu dungurati nga ga ga Mbori aboro. Ono tie, gbe tingbafuo kpio amokedi, akumba akuru nga aguyo naagumba “irairaapai” tipa ka “gbefa abawiriki fuo yo.” (Amo. 20:30; 2 Tesa. 2:6-8) Badungu agi akumba re anaangera kurii apai rogo adungurati, i anaamangasunge ni ababiapai na kusa i ki da ni “abisopu.” I atona ka kusa gu rika nga ga abarumbatayo rogo pambori, wa vura duhe nga Yesu aya fu apefuoko wẽ: “Oni . . . du ni awirina dunduko.” (Mt. 23:8) Gu nyanyaki pa akumba naidi pa gu wisigopai dudunguro tipa raka nga ga Arisitote gbiati Purato arimisi iraira ayugopai ku rogo pambori, yeeye i ki tona ka aria gu ziazia yugopai nga ga Fugo Mbori.

9. Oni furanga tipa wai agu aGbia ngbii nga ga aRomo yo asongodi gu ziree pambori nga ga aKristano na gu sangbanapai nakuru.

⁹ Rogo gu garã nangia 313 Fuo Batikayo Kristo, gu ga aRomo Bakindo nangia Kostatino asigira gu ziree pambori nga ga aKristano re kuti ndiko. Naatona ti gu regbo re ka ndu kumbatayo, Kanisa gbiati aGbia ngbii atona ka mangaapai kina kubanisa. Ni kpiapai, tingbafuo gu rondo Kostatino amangihe na abangbembatayo rogo kanisa, nga gu rimoho adu nga gu Rondo Nga ga Nikaea, ko ado gu bavugahe kusayo rogo ringara nangia Arius, mbiko Arius aka ka ida gupai nga Yesu nga Mbori. Kusa, tii gu zogarago nangia ga gu Bazogo nangia Tiodosio gu bambata ko (379-395 Fuo Batikayo Kristo), gu birikobiriko pambori nga ga aKristano re, rimoho aye kada nga gu Kanisa Nga ga Katoriko na si adani gu pambori irangbii aidipaha fu aboro rogo gu Bariwara Ngbii Nga ga ARomo. Abake kuru apangbanga nafura tipa gu ngbii apagano nangia Roma nga si “adani ga aKristano” rogo biama kama agarã. Gu rengo duho nga gu ziree pambori nga ga aKristano re akoditihe na agu apambori nga ga apagano nga gu naadu rogo gu Bariwara Ngbii Nga ga ARomo re, si ki dani papara Babera Du na Bakere Ome Ti Ni. Wa si avura duwo, bete mbedimbedi aKristano nga aguyo naadu wakina morũ aamanga ome kindi tipa ka iriso Mbori, ono boro ho naagia fugoyo te. (Oni gedi Matayo 13:24, 25, 37-39.) Nirengo, i aima du tii gu zio nga ga aBabero!

10. Gini ndupai du kura aboro anaaka agu ayugopai ti ni nga ga kanisa vuru gu bete kama agarã naadu Fuo Batikayo Kristo?

¹⁰ Wa si avura duwo, rogo gu bete kama agarã naadu Fuo Batikayo Kristo, badungu aboro arengbe ka geda Ziazia Kekeapai rogo pa-Giriki watadu pa-Tiriani. Rogo gi gene re, i arengbe arengba ka bi gu yugopai nga ga Fugo Mbori na kini ringbisihe na agu ayugopai nangia ga kanisa. Agu apai aboro aagedaha rogo Ziazia Kekeapai yo afu ndupai fu agu akurayo i ká gu iraira ayugopai nga ga kanisa, ono si angia kerepai ka saka gu ngbatunga bipai re gbayaga mbiko si aima rengba ka ye na kpio kurii boro.

11. Wai du abangbembatayo rogo pambori aye kada na ome kurii Ziazia Kekeapai?

¹¹ Fuo bete regbo kusa, badungu aboro anaapenga gu fugo berewe i ake Ziazia  Kekeapai rogoho te, na kanisa kini sovura kuti gu ome kura aboro aamangaha tipa ka sa Fugo Mbori ku rogo gu fugo yo dungu aboro aagumbaha. Ni sangbanaha, kina abangbembatayo rogo pambori sa gbiati kura abawirikipai narengbe ka geda Ziazia Kekeapai tipa tiyo, wa vura duhe nga anga abangbembatayo rogo pambori dunduko naana gedapai na kini kehe wenengai te. Gu boro nani ti kango na gupai kanisa ayugoho anaagbia mbusa ni kerehe. Ga Mbori ruru mbedimbedi amoyambu anaadunguratiyo rogo umba badona na aguyo aarengbanga ka dunguratiyo te. Wakina gupai naamangi mbata tipa gu zio nangia ga aBabero, Gu mbedimbedi aboro nangia “ga bakindo aboromotumo” aarengbanga ka mangaapai ti genehe te. Babera Du na Bakere Ome Ti Ni aima kakuti aboro nyanyaki!

12, 13. Gini apai ue naasa gu ome kurii aboro nga ga Babera Du na Bakere Ome Ti Ni si zogora tooni? Oni sakingo ho.

¹² Ya mo ndikidi aKristano arengbe ka irisombori berewe gbayaga na ngba gu gene ko aidaha? Ii! Wiri timarago nga ga toro atona ka ki rogo bitimo, si amangi wo mbiko apai ue. Bambataha angia pa kusa yo makana gbingbida awaraga bara bebere 15 kama agarã yo. Mbata fu i mbakadi makana gbingbida awaraga Putu yo, i anaake Ziazia Kekeapai ti kura ahe na kina bee. Si aima kpakara ka gbia Ziazia Kekeapai na genoho kidu kuari. Si arengbe ka dia ipiipi bakeapai na adiwi bawe tipa ni ke Ziazia Kekeapai sa gbua! Kurapai berewe nga, agu ahe abakeapai anaake pai riihe (kpoto anya) adu na genoho kuari gbe. Ono tipa mangasunge tigaha na makana gbingbida awaraga, gu boro naima ipo na gbingbida awaraga arengbe ka kusa kpe awaraga 1,300 rogo uru sa!

¹³ Gu ue nyanyakipa pai angia gu diaberã agu akumba naadu na wingbaduse amangihe ti tonatona 16 kama agarã nga ka sa Fugo Mbori ku rogo agu afugo yo dungu aboro anaagumbaha. Badungu abasafugo anaamaa raka yo ngbapai yo tipa ka manga gu sunge re. Gipai re aima zigbä kanisa. Abangbembatayo rogo  pambori aagunde nga, ka Ziazia Kekeapai du be gu kumba watadu dee nagunde ti Mbori, si rengbe kangia kere ũvura! Na wa aboro adu na rengba beyo ka gbia Ziazia Kekeapai, i anaagedaha ageda. Wa i anaagedaha, i anaasana ngbatunga asanahe wa: Wari rogo Fugo Mbori yo si nafura ni tipa paragotorio? si nape gupai ni nga i tumo abavugahe atumo tipa i tungusipai kporo kpee yo? si nafura ni tipa papa na bakere bavugahe? Ringbisihe kuti gu bipai nangia ga kanisa, si angia gbegberẽpai ka sanahe wo. Ada nga rimbasa aboro naida ka sakapai na abangbembatayo nga ga kanisa yo! Kanisa atona ka sovura na aboro. Akumba na adee i anaasarangbanga yo kuti kpio mbiko i aka agu ayugopai nga ga kanisa, nga agu ayugopai mburuhe adu rii gu wisigopai dudunguro tipa raka nga ga agu apagano nangia Arisitote gbiati Purato, nga agu akumba naraki mbata fu i batika Yesu Kristo. Kanisa ata sarangbanga aboro kuti kpio; aGbia ngbii kini imi yo. Gayo sasa angia ka zeresa aboro ti geda Ziazia Kekeapai na ka i naasaka nga pai na kanisa ya. Gure nga gupai gbe naima manga. Ono wa si avura duwo, bete aboro adu kinaho naima ká ka gunde be Babera Du na Bakere Ome Ti Ni. I aima hia Fugo Mbori na i kini idi ka ino dungu apai! Gure angia mbakadatise tipa ka kura be ziree pambori kumbatayo.

14. (a) Gini apai nafubee tipa aboro girogo Ziazia Kekeapai yo bakere gbe bara ti digido agu agarã nangia 1800? (b) Oni sakingo pai tipa wai Wiriba Russell aagbata rengo.

¹⁴ Badungu agu aboro naadu na gomoro tipa gu rengo nga ga Ziazia Kekeapai aoro ku rogo agu aringara kanisa aadunga rogoho na bakere ome ya. I anaaida ka geda Ziazia Kekeapai, kini wisigihe na kini sakipai tipaha dagbayo zanga kina kura boro pe gupai fuyo si aida i idi kutini. Amerika nga ngbatunga gu ringara re, na yo du Charles Taze Russell na bete abadiangbako atona ka wisigo Ziazia Kekeapai ni sirisiri bara ti digido agu agarã nangia 1800. Ti tonatonaha, gu sasa nangia ga Wiriba Russell angia ka ino gu pambori dagba agu apambori yo namoipai re nga gu naayugo rengo. Ko aringbisi agu ayugopai sirisiri nga ga dungu apambori ni bakiakia zavura agu apambori angianga ga aKristano ya na gupai Ziazia Kekeapai ayugoho. Fuoho ngbutuko, ko akuru bara gupai nga pambori ho dagba agu apambori re naapeka fuo Fugo Mbori nzunzu te. Ti kura regbo sa, ko amangi sakapai na kura abangbembatayo nga ga pambori yo ko kidu na gu maabangirise nga i nika ida aida na gu rengo ko gbiati abadiangbako akurubaraha rogo Ziazia Kekeapai na kini yuguhe fu gayo adungurati. Agu abangbembatayo re aadunga na nyemu gupai re te. Si aaida agu Abawiriki Ziazia Kekeapai re ini gu rengo nga: Kpamiatise ho narengbe kadu dagbayo na agu aboro naaima diaberã ka kakuti ziree pambori te.​—Oni gedi 2 AKorindo 6:14.

15. (a) Ti gini regbo du aKristano arimi kutii gu zio nga ga Babera Du na Bakere Ome Ti Ni? (b) Gini asanahe ani ka gbia akaragapai sani rogo gu kekeapai ngbefuo gere?

¹⁵ Sidu, ani bi gupai nga, ndikidi aKristano aye kuti gu zio nga ga aBabero ngbutuko fuo kpio yangara amokedi. Ono tie, badungu asanahe nakura: Gini kura agopai duho nayugoho nga rogo agu abawe agarã naandu kuti 1914, mbedimbedi aKristano aakura tii gu zio nga ga Babera Du na Bakere Ome Ti Ni angianga kadu ni kanga furi ya? Ya mo rengo du nga rago aima gberã ti Yekova na gako amoyambu mbiko i azere tooni ti sunge tungusapai ti regbo gu Bambata Vura Nga ga Zegino? Na ya mo bete kura awirinarani ambupa gayo kparatise nga ga aKristano kusayo ti gu tagbagaapai nga ga zegino na ni sangbanaha si ki ye na ga Yekova zinga kuriyo? Ni yangaraha, ka si ngia aKristano arimi ku tii gu zio nga ga ziree pambori rogo ue kama agarã Fuo Batikayo Kristo ka ndu kumbatayo, gini regbo du i akuru tii gu zio re? Gere nga wene asanahe nzunzu. Ani agbia akaragapai kutini rogo gu kekepai ngbefuo gere.