Rabiguet

Goyee ro ná índice xtuny contenidos

¿Labúu guibanyno más tiemp por ni ratzaʼyibu mod nac genes la?

Buñ rayopy mod guibany más xidzú

Buñ rayopy mod guibany más xidzú

«Ma bibiʼya dxiin ni bidudy Dios a guirá xiin buñgudxlio par ñoʼ xchiinyibu. Láabu bisaʼbu guiráni mózdiguieʼ xorpani. Láabu goloʼbu lainy xcalnabany buñgudxlio guibany tipzó» (Eclesiastés 3:10, 11).

DIITZREʼ Salomón bicaʼ láani, láabu gócbu toib buñguieeu ni gop xiroʼ galnan, né raslooytzayni mod rasacno. Chop tzónsi íz rabanyno, maca raityno... Sigory por ngú, buñ guirá ór rayopy mod guibany más tiemp. Desde ló dzú ni see noʼ tipnés diitzdaʼ ni raslooy que scú nacni.

Por ejemplo, buny pensary ni gosaclóo toib rey Gilgamés de gudx Sumeria. Ló libro ni laa Epopeya de Gilgamés ritlaa rey reʼ, cú náni que rey reʼ gosaabu sit né goyoʼbu ló xiroʼ riesga biyopybu ni labúu ñacné láabu par nabanybu tipzó, per diti bidzelbu ni biyopybu.

Toib alquimista ni bibany ló dzú ni see noʼ lainy laboratorio

Ló siglo tap antes de xtzúno, alquimistas chinos biyopyibu mod ñonytzayibu toib nís ni ñony que buñ nabany más tiemp. Bunytzaayibu toib nís ro bigotzyibu tidxó mercurio né arsénico. Noʼ ni ná que tipnés emperadores chinos goityibu órni goʼyibu nís reʼ. Gudx Europa gaxca íz 500 ló xtzúno dada 1500 ló xtzúno, tipnés alquimistas biyopyibu mod ñoo buñ or portín bunyibu pensary que como or dipa rastunyni, labúu ñacnéni buñ nabany más tiemp.

Xomodca ló dzú ni see buñ biyopy mod nabany más tiemp, ló naareʼ tipnés biólogos né buñ ni rasuidy genes láaca rayopyibu mod ganyibu xigony rioʼxno. Guirá ni ronyibu raslooyni que buñ rony pensary que sioʼ dzú ma diti sioʼxyibu né ma diti saityibu. Per ¿xí ma nanyibu?

DIOS GOLOʼ LAINY XCALNABANY BUÑ GUINIINY GUIBANY TIPZÓ (ECLESIASTÉS 3:10, 11).

¿XIGONY RIOʼXNO?

Guirá científicos ni rasuidy ximod nac célula xtuny buñgudxlio, ma golexayibu más de tzongayoʼ mod xigony rioʼx buñ né raity. Ma ndeʼga, biólogos ni rasuidy mod nac moléculas ma labúu ratzaʼyibu mod nac genes né proteínas modcu ronyibu que tipnés nimal ni noʼ lainy laboratorio né tipnés células xtuny buñ diti guioʼxni naguel. Por ngú, tipnés buñ ric radudyibu xiroʼ bidxiich a guirá científicos reʼ par guienyibu xigony raity buñ. ¿Ximod ma birecaayibu né guirá ndeʼ?

Rayopyibu mod guibany buñ más tiemp. Tipnés biólogos náyibu que rioʼxno órni telómeros, o punt cromosomas ni napno rasaló radopy. Telómeros láani ranni guirá información genética ni napno órni células xtunyno radzoni, per conforma radzoo célula ni napno, telómeros xtunyno racni más dopien. Radxin midid, células ni napno ma diti radzoni né rasaló rioʼxno.

Toib científica ni laa Elizabeth Blackburn, ni buny gan toib premio por xchiin ló íz 2009, né guirá ni racné láabu bidzelyibu toib enzima ni racné par diti gac dop telómeros né, ngú racné par diti guioʼx células. Per láacabu bicaʼbu que telómeros «diti labúu gonyni que buñ guibany más tiemp: láani diti sonyni que guibanyno más xidzú que ló naareʼ».

Rony reprogramaryibu células. Órni células ni napno rioʼxni né ma diti radzoni, ma gadzé abís radudyni células inmunitarias, por ngú radza guii laidy buñ, rioʼob laidy buñ né rap buñ stipnés galrrioʼob. Ma ndeʼga tipnés científicos franceses buny reprogramaryibu células ni goleʼyibu laidy buñgol, tipnésyibu nap más de tigayoʼ íz. Buñguieeu ni rasanir ló investigación reʼ, profesor Jean-Marc Lemaître, goniʼbu que xchiimbu raslooyni que labúu gonyibu que «células ma diti guioʼxni».

¿LABÚU GONY CIENCIA QUE GUIBANYNO MÁS TIEMP LA?

Xidal científicos rony pensary que ná noʼ xidal remeidy par diti guioʼx buñ naguel, buñ diti labúu sabany más tiemp. Ná nanno que desde ló siglo diecinueve buñ rabany stidxoyen más, per racni scú portín buñ ma más nayaa, ma más racá cuidad par diti tal galguitz né láaca ma noʼ tipnés remeidy ni rasial xidal galguitz. Tipnés buñ ni rasuidy genes náyibu que ma reʼtica bidxinno.

Ma de goló tzón mil gaaygayoʼ íz, toib buñguieeu ni góc laa Moisés goniʼbu: «Nosi 70 íz labúu rabanyno, o 80 íz pal nacno buñ nadip. Per guirá ndeʼ ritné galrrasaʼ né galrrioʼob; íz reʼ naguel radudy né scúca lóono» (Salmo 90:10). Ná buñ cayony rutirigaʼlni layibu par guibanyno más tiemp, nosi rabanyno íz ni bisetlaa Moisés.

Per tipnés luk labúu rabanyimu más de tigayoʼ cincuent íz né yacdaʼ láaca labúu rabanyni xidalgayoʼ íz. Órni rony compararno tiemp ni rabanyno né tiemp ni rabany stipnés nimal o yac, ranabdiitzno lóocano: «¿Xigony lóono nosi rabanyno setent o ochent íz?».